კ ო ს მ ო ს ი
ამ ძალიან საინტერსო კითხვის პასუხი საკმაოდ გაგაოცებთ, რადგან კოსმოსში არ დგას რაიმე ზებუნებრივი და არამქვეყნიური სუნი, იქ უბრალოდ კარგად შემწვარი სტეიკის სურნელი ტრიალებს. ღია კოსმოსში გასული ასტრონავტების თქმით, მათ კომბინიზონებს, სკაფანდრებს და იარაღებს ასდის ცხელი ლითონის, შედუღების კვამლის და შემწვარი ხორცის სუნი.
მოგესალმებით მეგობრებო ამ ცოტა ხნის წინ სამედიცინო ფიზიკის განხრით სამედიცინო უნივერსიტეტში გაიმართა კონფერენცია , სადაც თქვენს მონა-მორჩილსაც მოუწია გამოსვლა ზემოთხსენებულ ანტიმატერიის არსებობა არამარტო ფილოსოფიურად და თეორიულადაა დამტკიცებული, არამედ ექსპერიმენტულადაცაა დადასტურებული და თანაც, არაერთხელ. ვინც მათემატიკას იცნობთ, გეცოდინებათ, რომ არსებობენ დადებითი და უარყოფითი რიცხვები. იგივეა მატერიასთან მიმართებაშიც. წლების განმავლობაში არავის წარმოედგინა ასეთი რამის არსებობა.
დედამიწა ჩვენი სამუდამო თავშესაფარი ვერ იქნება. დაახლოებით 2 მილიარდ წელიწადში გაფართოებადი მზე ამოაშრობს ოკეანეებს და ეს ლურჯი პლანეტა სამყაროში არსებულ სიცოცხლისთვის უვარგის მრავალ პლანეტათა რიცხვს შეუერთდება. თუმცა მანამდე შეიძლება ანდრომედას გალაქტიკასთან შეჯახებამ მოუღოს ბოლო აქაურობას. უფრო მეტიც, დედამიწას ელის მისი ორბიტული გზის სიახლოვეს მქროლავი 1000 კმ სიგანის ასტეროიდების მესამედის ჩამოცვენა – ეს მოვლენა ყოველ 300 000 წელიწადში ერთხელ ხდება.ძაღლ ლაიკას კოსმოსში გაშვებისას წინასწარ დარწმუნებული იყვნენ , რომ ის დაიღუპებოდა. ამის გამო, ქალების ჯგუფმა მისისიპის შტატიდან გაეროში გააგზავნა საპროტესტო წერილი. ისინი აპროტესტებდნენ საბჭოთა კავშირში ცხოველების მიმართ არაადამიანურ მოპყრობას და იქვე აყენებდნენ წინადადებას: თუ მეცნიერების განვითარებისათვის მაინცდამაინც საჭიროა ცოცხალი არსებების გაშვება კოსმოსში , ბოლოს და ბოლოს ამისათვის ჩვენს ქალაქში უამრავი ზანგია -წერდნენ ქალები (!).
როგორც იცით აგვისტოში ნასამ მარსში რობოტი ცნობისმოყვარეობა გაუშვა. მე კი შევეცდები პატარა
ინფორმაცია მოგაწოდოთ მის და მისი მისიის შესახებ.
დედამიწა ყველაზე სწრაფად აგვისტოში ბრუნავს, ყველაზე ნელა-მარტსა და აპრილში.
მზის დაბნელება შეიძლება მოხდეს მხოლოდ ახალ მთვარეზე, როდესაც მზე და მთვარე ერთმანეთს ეხებიან, როგორც ეს დედამიწიდან ჩანს. ამასთან ყოველწლიურად შეიძლება მაქსიმუმ ხუთი მზის დაბნელება მოხდეს, რომელთაგან ორი შეიძლება სრული იყოს
დედამიწაზე ყოველდღიურად 27 ტონა კოსმოსური მტვერი ცვივა
მზის სისტემის ყველა პლანეტა ერთად მოთავსდება პლანეტა იუპიტერში.
თორმეტი ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავიდან უფრო კაშკაშა – კაპელა – მათგან ჩრდილოეთით მდებარეობს.
დედამიწაზე დაახლოებით 1 360 000 000 000 000 000 000 ლიტრი წყალია.
დედამიწაზე ყოველდღიურად 27 ტონა კოსმოსური მტვერი ცვივა.
ჩვენს მზის სისტემაში იუპიტერი ყველაზე დიდი პლანეტაა.
სტუმრო კოსმოსში 2012 წელს გაიხსნება, ბილეთები შეგიძლიათ ახლავე დაჯავშნოთ. კლიენტებს საშუალებას მისცემს კოსმოსში 80 წუთში ავიდნენ და 15 მზის ამოსვლა და ჩასვლა ნახონ დღეში. რათქმაუნდა უფრო ძვირი ეღირება ოთახები ჩვენი პლანეტის ხედით. ეს სიამოვნება სულ რაღაც $4.4 მილიონი (აშშ) ეღირება და ამ ფასად კოსმოსში 3 დღე-ღამეს გაატარებენ. სანამ კლიენტები კოსმოსში ავლენ ისინი გაივლიან 8-კვირიან ვარჯიშს. სასტუმროში მომსახურე პერსონალი არ იქნება. იქ მხოლოდ ავსტრონავტი პილოტები იქნებიან. კომპანიამ ამ პროექტში $3 მილიარდი დოლარი ჩადო და უკვე 43 კლიენტი ჰყავს. ისინი თვლიანრომ მალე კოსმოსური ტურიზმი პოპულალური გახდება და ჩადებულ თანხასაც მალევე ამოიღებენ.
შავი ხვრელი
შავი ხვრელი — არე სივრცეში, რომელშიც გრავიტაციული ველი იმდენად ძლიერია, რომ არაფერს, სინათლესაც კი, არ ძალუძს მისი მიზიდულობისგან თავის დაღწევა მისი მოქმედების არეალში მოხვდრისას. შავი ხვრელი სავარაუდოდ წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც გიგანტური ვარსკვლავი ამოწურავს მთელ თავის ენერგიას და კვდომას იწყებს.
ყველაზე გავრცელებული ჰიპოთეზის თანახმად, იგი საკუთარი მიზიდულობის ძალის ზემოქმედებით იწყებს შეკუმშვას და როდესაც მიაღწევს შეკუმშვის პიკს, ხდება რაღაც აფეთქებისმაგვარი მოვლენა, რის შემდეგაც ეს ვარსკვლავი ჩაქრება, ხოლო მისი გრავიტაცია იმ ზომამდე გაიზრდება, რომ იგი დაიწყებს ყველაფრის შესრუტვას — სინათლის ჩათვლით. სწორედ ამ თვისებიდან გამომდინარეობს ამ ობიექტის სახელი — „შავი ხვრელი“, ანუ სხეული, რომელსაც სინათლეც კი ვერ უსხლტება და უხილავი ხდება.
არსებობს მრავალი კოსმოსური ობიექტი, რომლის დანახვაც ადამიანის თვალით შეიძლება — ვარსკვლავები, ნისლეულები, პლანეტები. მაგრამ სამყაროს უმეტესი ნაწილი უხილავია, მათ შორის უხილავია „შავი ხვრელებიც“.
ყველაზე გავრცელებული ჰიპოთეზის თანახმად, იგი საკუთარი მიზიდულობის ძალის ზემოქმედებით იწყებს შეკუმშვას და როდესაც მიაღწევს შეკუმშვის პიკს, ხდება რაღაც აფეთქებისმაგვარი მოვლენა, რის შემდეგაც ეს ვარსკვლავი ჩაქრება, ხოლო მისი გრავიტაცია იმ ზომამდე გაიზრდება, რომ იგი დაიწყებს ყველაფრის შესრუტვას — სინათლის ჩათვლით. სწორედ ამ თვისებიდან გამომდინარეობს ამ ობიექტის სახელი — „შავი ხვრელი“, ანუ სხეული, რომელსაც სინათლეც კი ვერ უსხლტება და უხილავი ხდება.ჰიპოთეზის წარმოშობა
პირველად ამგვარი ობიექტების არსებობა იწინასწარმეტყველა ფრანგმა მეცნიერმა (მათემატიკოსმა) პიერ ლაპლასმა 1796 წელს. მან აღნიშნა, რომ ნიუტონის მსოფლიო მიზიდულობის კანონის შესაბამისად, ციური სხეული საკმარისად ძლიერი მიზიდულობის ძალით არ მისცემდა საშუალებას არაფერს, სინათლესაც კი, რომ მას გასხლტომოდა, ამიტომაც ის უნდა გამხდარიყო აბსოლუტურად უხილავი, ანუ „შავი ხვრელი“.
1939 წელს მეცნიერთა ჯგუფმა რობერტ ოპენჰაიმერის (იგი შემდგომში ატომური ბომბის მამა გახდა) მეთაურობით დაამტკიცა, რომ ანალოგიური დასკვნა შეგვეძლო გამოგვეტანა ა. აინშტაინის ფარდობითობის თეორიიდანაც. ალბერტ აინშტაინი ფიქრობდა რომ ენერგიასა და მატერიას შორის უნდა ყოფილიყო კავშირი და ამიტომ მან ჩამოაყალიბა ფარდობითობის თეორია
ვარსკვლავებს, ადამიანების მსგავსად, აქვს საკუთარი სიცოცხლის ციკლი. მეცნიერებმა დაამტკიცეს, რომ მნათობი, რომელიც ჩვენს მზეს მასით ათეულობით და ზოგჯერ ასეულობითაც კი აჭარბებს (მზის მასა კი დედამიწისაზე 333 ათასჯერ დიდია), თავისი არსებობის ბოლო სტადიაში, მანამ, სანამ ის საბოლოოდ ჩაქრება, მოკლე დროით გადაიქცევა ზეახალ ვარსკვლავად: ის ფეთქდება და გარშემო ყრის სხვადასხვა ნივთიერებათა ნატეხებს. ერთი დღის განმავლობაში ზეახალი ვარსკვლავი გამოასხივებს იმდენ ენერგიას, რამდენსაც გამოასხივებდა მზე 1 მლრდ წლის განმავლობაში, ხოლო მისი გარსის ნივთიერება სივრცეში უზარმაზარი სიჩქარით — 10 000 კმ/წმ განიბნევა. ის, რაც აფეთქების შემდეგ რჩება, შეიძლება შეიკუმშოს თავისივე მიზიდულობის ძალის ზემოქმედებით და გარდაიქმნეს ნეიტრონულ ვარსკვლავად. მაგრამ თუ აფეთქების ნარჩენი საკმაოდ დიდია, და როგორც მინიმუმი სამჯერ აღემატება ჩვენი მზის მასას, მაშინ შეკუმშვა შეიძლება იმდენად ძლიერი აღმოჩნდეს, რომ ყოფილი ვარსკვლავი „შავ ხვრელად“ გადაიქცეს.
ასტრონომები თვლიან, რომ სამყაროს მასის უმეტესი ნაწილი სწორედ „შავ ხვრელებში“ იმალება. მათ არსებობას მხოლოდ რენტგენული გამოსხივება ადასტურებს, რომლებიც კოსმოსის ზოგიერთ ადგილებში შეინიშნება, იქ, სადაც არც ოპტიკური და არც რადიოტელესკოპით არაფრის დანახვა არ შეიძლება.
დაკვირვებები
XX საუკუნის შუა ხანებამდე თვლიდნენ, რომ რადგანაც „შავი ხვრელები“ უხილავი იყო, მათი აღმოჩენა შეუძლებელი იყო, მაგრამ 1968 წელს რადიოასტრონომებმა კემბრიჯიდანაღმოაჩინეს ნეიტრონული ვარსკვლავები, რომლებიც წარმოადგენდნენ ციურ სხეულებს მატერიის ისეთი დიდი კონცენტრაციით, რომ ასეთი ვარსკვლავის ნივთიერების ლობიოს მარცვლისხელა ნატეხის წონა 1 მლნ ტონას მიაღწევდა. არსებობს მოსაზრება, რომ „შავი ხვრელებიც“ და ნეიტრონული ვარსკვლავებიც ერთნაირი გზით წარმოიქმნენ — დიდი ვარსკვლავების სიკვდილის შედეგად.
ვარსკვლავებს, ადამიანების მსგავსად, აქვს საკუთარი სიცოცხლის ციკლი. მეცნიერებმა დაამტკიცეს, რომ მნათობი, რომელიც ჩვენს მზეს მასით ათეულობით და ზოგჯერ ასეულობითაც კი აჭარბებს (მზის მასა კი დედამიწისაზე 333 ათასჯერ დიდია), თავისი არსებობის ბოლო სტადიაში, მანამ, სანამ ის საბოლოოდ ჩაქრება, მოკლე დროით გადაიქცევა ზეახალ ვარსკვლავად: ის ფეთქდება და გარშემო ყრის სხვადასხვა ნივთიერებათა ნატეხებს. ერთი დღის განმავლობაში ზეახალი ვარსკვლავი გამოასხივებს იმდენ ენერგიას, რამდენსაც გამოასხივებდა მზე 1 მლრდ წლის განმავლობაში, ხოლო მისი გარსის ნივთიერება სივრცეში უზარმაზარი სიჩქარით — 10 000 კმ/წმ განიბნევა. ის, რაც აფეთქების შემდეგ რჩება, შეიძლება შეიკუმშოს თავისივე მიზიდულობის ძალის ზემოქმედებით და გარდაიქმნეს ნეიტრონულ ვარსკვლავად. მაგრამ თუ აფეთქების ნარჩენი საკმაოდ დიდია, და როგორც მინიმუმი სამჯერ აღემატება ჩვენი მზის მასას, მაშინ შეკუმშვა შეიძლება იმდენად ძლიერი აღმოჩნდეს, რომ ყოფილი ვარსკვლავი „შავ ხვრელად“ გადაიქცეს.
მეცნიერთა მოსაზრებით მხოლოდ ჩვენს გალაქტიკაში 100 მლნ-ზე მეტი შავი ხვრელია და თითოეული მათგანი შორეულ წარსულში აფეთქებული გიგანტური ვარსკვლავის ნარჩენს წარმოადგენს. ამ „შავი ხვრელების“ მასა კოლოსალური, მზისაზე ბევრჯერ დიდი უნდა იყოს, რადგან ის ისრუტავს ყველაფერს, რაც კი მის გვერდით მოხვდება — ვარსკვლავთშორის აირებსაც და ნებისმიერ სხვა კოსმიურ ნივთიერებასა თუ სხეულს.
ასტრონომები თვლიან, რომ სამყაროს მასის უმეტესი ნაწილი სწორედ „შავ ხვრელებში“ იმალება. მათ არსებობას მხოლოდ რენტგენული გამოსხივება ადასტურებს, რომლებიც კოსმოსის ზოგიერთ ადგილებში შეინიშნება, იქ, სადაც არც ოპტიკური და არც რადიოტელესკოპით არაფრის დანახვა არ შეიძლება.
მაგრამ თუ „შავი ხვრელები“ უხილავია, როგორ შეიძლება მათი აღმოჩენა? პროფესორ სტივენ ჰოკინგს, XX საუკუნის 60-იანი წლების ბოლოს ერთი იდეა დაებადა. „შავი ხვრელები“, მისი აზრით, არც ისე შავია. გარკვეულ პირობებში ისინი გარემომცველ სივრცეში უნდა უშვებდნენ ნაწილაკებს. მათი გამოშვებით „შავი ხვრელები“ თანდათან კარგავენ თავიანთ ენერგიას და ზომაში შემცირებისას შეიძლება აფეთქდნენ კიდეც. ამ მოვლენას „ჰოკინგის რადიაციას“ უწოდებენ და ასტროფიზიკოსების აზრით მისი ექსპერიმენტულად დაფიქსირება შესაძლებელია. 1971 წელს თანამგზავრის დახმარებით გედის თანავარსკვლავედში აღმოჩენილ იქნა რენტგენული გამოსხივების წყარო, რომლის გარშემო თავის ორბიტაზე უდიდესი ცისფერი ვარსკვლავი ბრუნავდა. არაფერი განსაკუთრებული ამ ორმაგ ვარსკვლავში არ იყო, გარდა ერთისა — მათი გამოსხივება ძალზე დიდი იყო — იგი 10-ჯერ აჭარბებდა მზისას. მაშინ რა იყო ეს? შავი ხვრელი? ე. ი. შავი ხვრელებიც შეიძლება წარმოადგენდნენ ორმაგი სისტემის ნაწილს — ისინიც შეიძლება იყვნენ ჩვეულებრივი ვარსკვლავების „თანამგზავრები“.
ამ აღმოჩენას ბევრი სხვა აღმოჩენაც მოყვა. დამკვირვებლებმა ყურადღება მიაქციეს იმას, რომ გალაქტიკა M87-ში ძალიან გაიზარდა ცენტრისკენ მდებარე ვარსკვლავების სიკაშკაშე. ამ წერტილს დაუმიზნეს ორბიტალური ტელესკოპი „ჰაბლი“. მიღებულ სურათებზე მეცნიერებმა დაინახეს რაღაც, რომელიც ნიჟარის ხვრელში ჩამავალი საპნიანი წყლის პატარა მორევს ჰგავდა. ოღონდ ცის მორევში წყლის მაგივრად ვარსკვლავთშორისი აირები ტრიალებდა.
მეცნიერთა მოსაზრებით მხოლოდ ჩვენს გალაქტიკაში 100 მლნ-ზე მეტი შავი ხვრელია და თითოეული მათგანი შორეულ წარსულში აფეთქებული გიგანტური ვარსკვლავის ნარჩენს წარმოადგენს. ამ „შავი ხვრელების“ მასა კოლოსალური, მზისაზე ბევრჯერ დიდი უნდა იყოს, რადგან ის ისრუტავს ყველაფერს, რაც კი მის გვერდით მოხვდება — ვარსკვლავთშორის აირებსაც და ნებისმიერ სხვა კოსმიურ ნივთიერებასა თუ სხეულს.
ასტრონომები თვლიან, რომ სამყაროს მასის უმეტესი ნაწილი სწორედ „შავ ხვრელებში“ იმალება. მათ არსებობას მხოლოდ რენტგენული გამოსხივება ადასტურებს, რომლებიც კოსმოსის ზოგიერთ ადგილებში შეინიშნება, იქ, სადაც არც ოპტიკური და არც რადიოტელესკოპით არაფრის დანახვა არ შეიძლება.
მაგრამ თუ „შავი ხვრელები“ უხილავია, როგორ შეიძლება მათი აღმოჩენა? პროფესორ სტივენ ჰოკინგს, XX საუკუნის 60-იანი წლების ბოლოს ერთი იდეა დაებადა. „შავი ხვრელები“, მისი აზრით, არც ისე შავია. გარკვეულ პირობებში ისინი გარემომცველ სივრცეში უნდა უშვებდნენ ნაწილაკებს. მათი გამოშვებით „შავი ხვრელები“ თანდათან კარგავენ თავიანთ ენერგიას და ზომაში შემცირებისას შეიძლება აფეთქდნენ კიდეც.ასტროფიზიკოსების აზრით მისი ექსპერიმენტულად დაფიქსირება შესაძლებელია. 1971 წელს თანამგზავრის დახმარებით გედის თანავარსკვლავედში აღმოჩენილ იქნა რენტგენული გამოსხივების წყარო, რომლის გარშემო თავის ორბიტაზე უდიდესი ცისფერი ვარსკვლავი ბრუნავდა. არაფერი განსაკუთრებული ამ ორმაგ ვარსკვლავში არ იყო, გარდა ერთისა — მათი გამოსხივება ძალზე დიდი იყო — იგი 10-ჯერ აჭარბებდა მზისას. მაშინ რა იყო ეს? შავი ხვრელი? ე. ი. შავი ხვრელებიც შეიძლება წარმოადგენდნენ ორმაგი სისტემის ნაწილს — ისინიც შეიძლება იყვნენ ჩვეულებრივი ვარსკვლავების „თანამგზავრები“.
ამ მოვლენას „ჰოკინგის რადიაციას“ უწოდებენ და
ამ მოვლენას „ჰოკინგის რადიაციას“ უწოდებენ და
ამ აღმოჩენას ბევრი სხვა აღმოჩენაც მოყვა. დამკვირვებლებმა ყურადღება მიაქციეს იმას, რომ გალაქტიკა M87-ში ძალიან გაიზარდა ცენტრისკენ მდებარე ვარსკვლავების სიკაშკაშე. ამ წერტილს დაუმიზნეს ორბიტალური ტელესკოპი „ჰაბლი“. მიღებულ სურათებზე მეცნიერებმა დაინახეს რაღაც, რომელიც ნიჟარის ხვრელში ჩამავალი საპნიანი წყლის პატარა მორევს ჰგავდა. ოღონდ ცის მორევში წყლის მაგივრად ვარსკვლავთშორისი აირები ტრიალებდა.
მზის სისტემა
მზის სისტემა შედგება მზისა და მის გარშემო მოძრავი გრავიტაციულად ჩაჭერილი ასტრონომიული ობიექტებისაგან. მზის სისტემის ფორმირება 4,6 მილიარდი წლის წინ,მოლეკულარული ღრუბლის კოლაფსის შედეგად მოხდა. სისტემის მასის უმეტესობას (99,86%) მზე მოიცავს. ოთხი შედარებით პატარა შიდა პლანეტა — მერკური, ვენერა,დედამიწა და მარსი (მათ ასევე მოიხსენიებენ, როგორც კლდოვანი პლანეტები), ძირითადად, ქვისა და მეტალისგან შედგება, ხოლო ორი უდიდესი პლანეტა — იუპიტერი დასატურნი, ძირითადად, წყალბადითა და ჰელიუმით არიან გაჯერებულნი. ორ უშორეს პლანეტებზე — ურანზე და ნეპტუნზე მეთანის, წყალბადის და ამიაკის ყინულების დიდი მარაგია, რის გამოც მათ ზოგჯერ „ყინულის გიგანტებად“ მოიხსენიებენ.
მზის სისტემაში ასევე არის რეგიონები, სადაც შედარებით პატარა ობიექტები ბინადრობენ. ასტეროიდული სარტყელი, რომელიც მარსსა და იუპიტერს შორის მდებარეობს, კლდოვანი პლანეტების მსგავსია, რადგან მათი შედგენილობაში ძირითადად ქვა და მეტალი შედის, თუმცა ისინი ზომით ძალიან პატარები არიან, პლანეტებად რომ ჩაითვალონ.ნეპტუნის ორბიტის გაღმა კოიპერის სარტყელი — მიმოფანტული დისკო მდებარეობს. მასში ე. წ. ტრანს-ნეპტუნისეული ობიექტები ბინადრობენ, რომლებიც წყლის, მეთანისა დაამიაკის ყინულებით არიან გაჯერებულები. ამ არეალში 5 ცალკეული ობიექტი გამოიყოფა: ცერერა, პლუტონი ჰომეა, მაკემაკე და ერისი. ისინი საკმარისად დიდები არიან იმისთვის, რომ თავიანთი გრავიტაციით მრგვალი (მთლად მრგვალი არა, მომრგვალო) ფორმა მიიღონ. სწორედ ამიტომ მათ ჯუჯა პლანეტებად მოიხსენიებენ.
მზიური ქარი — მზიდან წამოსული პლაზმა, რომელიც ვარსკვლავთშორის სივრცეში ქმნის დიდ ბუშტს, სახელად ჰელიოსფერო. ურტის ნისლეული, რომელიც მიჩნეულია, რომ გრძელპერიოდიანი კომეტების წყაროა, შესაძლებელია 1000-ჯერ შორს მდებარეობდეს, ვიდრე ჰელიოსფერო. ჰელიოპაუზა არის ის წერტილი, როდესაც მზიური ქარის წნევა ტოლიავარსკვლავთშორისი ქარის (ანუ საპირისპირო) წნევისა. მზის სისტემა მოთავსებულია ირმის ნახტომის ერთ-ერთ მკლავში. ჩვენი მზის სისტემა ცენტრალური შავი ხვრელიდან 26 000 სინათლის წლითაა დაშორებული.
პლანეტები
მერკური
მერკური ყველაზე ახლოს მდებარეობს მზესთან და მზის სისტემის რიგით მეორე ყველაზე მცირე პლანეტაა (ძველად საქართველოში ოტარიდს უწოდებდნენ). მერკურის ყველაზე დიდი კუთხური დაშორება მზისგან მხოლოდ 28.3°-ია და მისი დანახვა მხოლოდ გარიჟრაჟზე ან შებინდებისას შეიძლება. პლანეტა შედარებიც მცირედაა შესწვლილი: ერთადერთი კოსმოსური ხომალდი, რომელმაც მერკურს მიაღწია იყო ’’მარინერ 10’’ (1974-75), რომელმაც პლანეტის ზედაპირის მხოლოდ 45%-ის დაფიქსირება შეძლო. მერკურის ზედაპირი დიდი და პატარა კრატერებითაა დაფარული, რომლებიც მასზე მეტეორების დაცემის შედეგია. მერკურზე არის ღრმული, რომლის დიამეტრი 1300 კმ-ია, იგი დაახლოებით 100 კმ დიამეტრის ქვის ლოდის დაცემით უნდა იყოს წარმოშობილი. დაცემის ძალის სიძლიერის გამო მის ირგვლივ მთები წარმოიქმნა. მერკური მზის ირგვლივ მოძრაობს სიჩქარით, რომლის მოდული 47870 მ/წმ-ია. მისი მაგნიტური ველი 100-ჯერ სუსტია დედამიწისაზე. ფიზიკურად მერკური ემსგავსება მთვარეს, ვინაიდან მისი ზედაპირიც კრატერებითაა დაფარული. პლანეტას მასშტაბური რკინის გული აქვს, რომელიც მაგნიტურ ველს წარმოქმნის (დედამიწის ველის დაახ. 1%). რომაელებმა პლანეტას სწრაფმავალი მაცნე ღმერთი მერკურის სახელი შეარქვეს, შესაძლოა მისი სწრაფი მოძრაობის გამო გარიჟრაჟის ცაზე. მერკურის ასტრონომიული სიმბოლოა ☿. ძვ.წ. მე-5 საუკუნემდე ბერძენი ასტრონომები თვლიდნენ, რომ პლანეტა ორი სხვადასხვა ობიექტი იყო. ჩინური, კორეული, იაპონური და ვიეტნამური კულტურები პლანეტას წყლის ვარსკვლავად მოიხსენიებენ (水星), ხუთ ელემენტზე დაყრდნობით. პირველი ფოტოსურათები მერკურს 1974 წლის 27 მარტს გადაუღო მარინერ 10 -მა. პლანეტის ზომა სიდიდით ოდნავ აღემატება ჩვენს მთვარეს. მისი ზედაპირი ქვიანი და უდაბნოს მსგავსია. პლანეტაზე არის უამრავი წრიული ზომის კრატერი. მერკურის დღე-ღამე დედამიწის 176 დღე-ღამის ტოლია, მზის ირგვლივ ბრუნს კი 88 დღე-ღამე უნდება, ე.ი სანამ მერკურზე ერთხელ დაღამდება და გათენდება, ორი ”იქაური” წელიწადი გადის. პლანეტაზე არ არის წყალი, არც ქარები იცის იმიტომ, რომ არ აქვს ატმოსფერო. სწორედ ამიტომაა, რომ დღე მძვინვარე უდაბნოზე ბევრჯერ უფრო ცხელია – ტემპერატურა 427 °C-ს ( 700 °K ) აღწევს, ღამით კი საშინელი ყინვაა და ტემპერატურაც -173 °C-მდე ( 100 °K )ეცემა. მერკურის ზედაპირის სუბსოლარული წერტილები ყველაზე ცხელია და კრატერთა ძირები მის პოლუსებთან კი ყველაზე ცივი. მერკურს ისევე როგორც ვენერას არცერთი თანამგზავრი არ ჰყავს.
მერკური ყველაზე ახლოს მდებარეობს მზესთან და მზის სისტემის რიგით მეორე ყველაზე მცირე პლანეტაა (ძველად საქართველოში ოტარიდს უწოდებდნენ). მერკურის ყველაზე დიდი კუთხური დაშორება მზისგან მხოლოდ 28.3°-ია და მისი დანახვა მხოლოდ გარიჟრაჟზე ან შებინდებისას შეიძლება. პლანეტა შედარებიც მცირედაა შესწვლილი: ერთადერთი კოსმოსური ხომალდი, რომელმაც მერკურს მიაღწია იყო ’’მარინერ 10’’ (1974-75), რომელმაც პლანეტის ზედაპირის მხოლოდ 45%-ის დაფიქსირება შეძლო. მერკურის ზედაპირი დიდი და პატარა კრატერებითაა დაფარული, რომლებიც მასზე მეტეორების დაცემის შედეგია. მერკურზე არის ღრმული, რომლის დიამეტრი 1300 კმ-ია, იგი დაახლოებით 100 კმ დიამეტრის ქვის ლოდის დაცემით უნდა იყოს წარმოშობილი. დაცემის ძალის სიძლიერის გამო მის ირგვლივ მთები წარმოიქმნა. მერკური მზის ირგვლივ მოძრაობს სიჩქარით, რომლის მოდული 47870 მ/წმ-ია. მისი მაგნიტური ველი 100-ჯერ სუსტია დედამიწისაზე. ფიზიკურად მერკური ემსგავსება მთვარეს, ვინაიდან მისი ზედაპირიც კრატერებითაა დაფარული. პლანეტას მასშტაბური რკინის გული აქვს, რომელიც მაგნიტურ ველს წარმოქმნის (დედამიწის ველის დაახ. 1%). რომაელებმა პლანეტას სწრაფმავალი მაცნე ღმერთი მერკურის სახელი შეარქვეს, შესაძლოა მისი სწრაფი მოძრაობის გამო გარიჟრაჟის ცაზე. მერკურის ასტრონომიული სიმბოლოა ☿. ძვ.წ. მე-5 საუკუნემდე ბერძენი ასტრონომები თვლიდნენ, რომ პლანეტა ორი სხვადასხვა ობიექტი იყო. ჩინური, კორეული, იაპონური და ვიეტნამური კულტურები პლანეტას წყლის ვარსკვლავად მოიხსენიებენ (水星), ხუთ ელემენტზე დაყრდნობით. პირველი ფოტოსურათები მერკურს 1974 წლის 27 მარტს გადაუღო მარინერ 10 -მა. პლანეტის ზომა სიდიდით ოდნავ აღემატება ჩვენს მთვარეს. მისი ზედაპირი ქვიანი და უდაბნოს მსგავსია. პლანეტაზე არის უამრავი წრიული ზომის კრატერი. მერკურის დღე-ღამე დედამიწის 176 დღე-ღამის ტოლია, მზის ირგვლივ ბრუნს კი 88 დღე-ღამე უნდება, ე.ი სანამ მერკურზე ერთხელ დაღამდება და გათენდება, ორი ”იქაური” წელიწადი გადის. პლანეტაზე არ არის წყალი, არც ქარები იცის იმიტომ, რომ არ აქვს ატმოსფერო. სწორედ ამიტომაა, რომ დღე მძვინვარე უდაბნოზე ბევრჯერ უფრო ცხელია – ტემპერატურა 427 °C-ს ( 700 °K ) აღწევს, ღამით კი საშინელი ყინვაა და ტემპერატურაც -173 °C-მდე ( 100 °K )ეცემა. მერკურის ზედაპირის სუბსოლარული წერტილები ყველაზე ცხელია და კრატერთა ძირები მის პოლუსებთან კი ყველაზე ცივი. მერკურს ისევე როგორც ვენერას არცერთი თანამგზავრი არ ჰყავს.
ვენერა
ვენერა (ძველი ქართული სახელწოდება მთიები, ხარიპარია, ცისკრის ვარსკვლავი) მეორე პლანეტაა მზიდან და მას ხშირად დედამიწის დობილს უწოდებენ, ვინაიდან ორივე ციური სხეული ერთმანეთს საკმაოდ ემსგავსება სიდიდითა და შემადგენლობით. პლანეტას რომაელი სიყვარულის ქალღმერთის ვენერას სახელი ჰქვია. ვენერას ზედსართავი სახელი “ვენერიულია”, თუმცა მისი ამგვარი ფორმით გამოყენებისგან თავს იკავებენ, ამ სიტყვის თანამედროვე ტერმინოლოგიაში სქესობრივი გზით გადამდებ დაავადებებთან ასოციაციის გამო. ამის ნაცვლად ზოგიერთი ასტრონომი იყენებს ზედსართავს “სითერიული”, რომელიც მომდინარეობს “სითერეა”-დან, ძველ ბერძნულ მითოლოგიაში აფროდიტას ალტერნატიული სახელი. ჩინურ, კორეულ, იაპონურ და ვიეტნამურ კულტურებში პლანეტას მოიხსენიებენ ლითონის ვარსკვლავად (金星), ხუთ ელემენტზე დაყრდნობით. ვენერა დედამიწას ყველა სხვა პლანეტაზე მეტად უახლოვდება ხოლმე. ეძახიან ”მწუხრის ვარსკვლავსაც”” და ”ცისკრის ვარსკვლავსაც””, რადგან მისი დანახვა ხან დაისის შემდეგ შეიძლება, ხან განთიადის წინ. იგი იმდენად ნათელი და კაშკაშაა, ხშირად ამოუცნობი მფრინავი ობიექტი (ამო, ”მფრინავი თეფში”) ჰგონიათ. ვენერას თეთრი ღრუბლების სქელი ფენა ფარავს. ზედაპირზე ტემპერატურა 470C-ს აღწევს. მასზე ნაკლებადაა კოსმოსური სხეულის ნაკვალევი – კრატერები, რადგან კოსმოსური სხეულები უმეტესწილად ვენერას ატმოსფეროში შეჭრისთანახე იწვის მისი დიდი სიმკვრივის გამო. ზედაპირი დაფარულია ”ბებერი” ვულკანებითა და ლავით. ვენერას წელიწადი დედამიწის 7.5 თვის ტოლია. იგი თავისი ღერძის გარშემო პლანეტების უმეტესობასთან შედარებით პირუკუ ტრიალებს. მეცნიერები ამ მოვლენის მიზეზს დამაჯერებლად ვერ ხსნიან. ვენერას ღერძული ბრუნვა რეკორდულად ნელია – მისი პედიოდი დედამიწის 243 დღე-ღამეს უდრის.მზის ირგვლივ ორბიტაზე 35020 მ/წმ სიჩქარით მოძრაობს. მისი დიამეტრი 12104 კმ -ია. მზის ირგვლივ ერთ ბრუნს ასრულებს 7 თვესა და 12 დღეში. აფელიუმში მზიდან 108 942 109 კმ -ით ( 0.728 231 28 ა.ე.) არის დაშორებული, პერიფელიუმში 107 476 259 კმ -ია ( 0.718 432 70 ), საშუალო მანძილი არის 108 208 930 კმ ( 0.723 332 ). ვენრას ორბიტა თითქმის წრეა, ექსცენტრისიტეტი 0.0068 უდრის. მეცნიერები ვენერას დღესაც დიდი გულისყურით სწავლობენ. მის ზედაპირს სხვადასხვა დროს რამდენიმე კოსმოსური ავტომატური სადგური მიუახლოვდა. მათ დედამიწაზე პლანეტის შესახებ ინფორმაციები გადმოსცეს. სამწუხაროდ, პლანეტის სიმხურვალის გამო ეს სადგური მალე დაიწვა. ვენერას ატმოსფეროს ტემპერატურა 462 °C ( 735 °K ). წნევა 93 ატმოსფერო ( 9.3 მპა ). ატმოსფერო ძირითადად გოგირდმჟავის ორთქლისაგან შედგება. მის ზედაპირზე განუწყვეტლივ ქრის ქარი, რომლის სიჩქარე მერყეობს 270-დან 350 კილომეტრამდე საათში.
დედამიწა
ფიზიკური მახასიათებლები ეკვატორიული რადიუსი 6378,14 კმ პოლარული რადიუსი 6356,78 კმ რადიუსი 6371,3 კმ ეკვატორის გარშემოწერილობა 40 075 კმ მოცულობა 1,0832×1012 კმ3 მასა 5,9737×1024 კგ სიმკვრივე 5,515 გ/სმ3 ზედაპირის ფართობი 510 065 700 კმ2 გრავიტაცია ეკვატორიულ ზონაში 9,766 მ/წმ2 ანუ 1 g მეორე კოსმოსური სიჩქარე 11 180 მ/წმ ბრუნვის სიდერული პერიოდი 23,934 სთ. ორბიტისადმი ეკვატორიული დახრილობა 23,45° ზედაპირის ტემპერატურა უმც. საშ. უდ. 185 °K 287 °K 331 °K ატმოსფერული წნევა ზედაპირთან 101,325 კპა ორბიტული მახასიათებლები საშუალო მანძილი მზიდან 149 597 890 კმ (1,0 ა.ე.) პერიჰელიუმი 147 100 000 კმ აფელიუმი 152 100 000 კმ სიდერული ორბიტალური პერიოდი 365,24 მიწიური დღე საშუალო ორბიტალური სიჩქარე 29 785,9 მ/წმ ორბიტის გაწელილობა 0,01671022 ეკლიპტიკის სიბრტყისადმი ორბიტის დახრილობა 0,00005° ორბიტის გარშემოწერილობა 924 375 700 კმ თანამგზავრი 1 (მთვარე) ატმოსფეროს მოცულობითი შედგენილობა აზოტი N2 78,11 % ჟანგბადი O2 20,953 % არგონი Ar 0,934 % ნახშირორჟანგი CO2 ცვალებადი: 0,01-0,1 % წყალი (ორთქლი) H2O ცვალებადი: 0-7 % ანტიკურ და შუა საუკუნეებში გამოთქმული იყო მრავალი ჰიპოთეზა იმის შესახებ, რომ დედამიწის კონტინენტები დასაბამიდან არსებობდა და მათი მდებარეობა არ იცვლებოდა. XX საუკუნის დასაწყისში გერმანელმა მეცნიერმა ალფრედ ვეგენერმა რუკაზე დაკვირვებისას ყურადღება მიაქცია სამხრეთ ამერიკისა და აფრიკის ნაპირების მოხაზულობას. კონტინეტების მოდელების შეერთებისას ისინი გამთლიანდნენ. ვეგენერმა წამოაყენა ჰიპოთეზა, რომ ერთ დროს არსებობდა გიგანტური კონტინენტი – პანგეა, რომლის დაშლის შედეგადაც მიღებულია თანამედროვე კონტინენტები, მაგრამ მეცნიერმა ვერ დაადგინა რა ამოძრავებდა ხმელეთის დიდ ნაწილს. ეს მოსაზრება ცნობილია როგორც კონტინრნტების დრეიფი. მოგვიანებით დადგინდა, რომ უძველეს დროს არსებული კონტინენტი პანგეა, რომელსაც გარს ერტყა მთლიანი ოკეანე – პანტალასი, გაიყო ორ კონტინენტად. ჩრდილოეთ ნაწილს უწოდეს ლავრაზია (ჩრდილოეთ ამერიკა და ევრაზია), ხოლო სამხრეთს ჰონდვანა (სამხრეთი ამერიკა, აფრიკა, ავსტრალია, ანტარქტიდა). კონტინენტთა დაყოფით მათ შორის გჩნდა კონტინენტები (ინდოეთისა და ატლანტის).
მარსი
მარსი მეოთხე პლანეტაა სიშორით მზის სისტემაში. მას რომაული ომის ღმერთის მარსის სახელი ჰქვია (არესი ბერძნულ მითოლოგიაში). მას მეტსახელად ”წითელი პლანეტა” ჰქვია დედამიწიდან, ღამის ცაზე, მისი შეფერილობის გამო. მას ორი თანამგზავრი ჰყავს – ფობოსი და დეიმოსი – მცირე და უსწორმასწორო ზედაპირის სხეულები, შესაძლოა მარსის გრავიტაციაში მოქცეული ასტეროიდები იყოს. პრეფიქსი არეო- მიუთითებს მარსზე ისევე როგორც გეო- მიუთითებს დედამიწაზე, მაგალითად, არეოლოგია/გეოლოგია. არეოლოგია ასევე მიუთითებს მარსის ერთიანად და არა მხოლოდ პლანეტის გეოლოგიური პროცესების შესწავლაზე. მარსის ასტრონომიული სიმბოლოა ♂, რომელიც სტილიზებული რეპრეზენტაციაა ღმერთი მარსის შუბისა და ფარის და ბიოლოგიაში მას იყენებენ როგორც მამრობითი სქესის ნიშანს. ჩინურ, კორეულ, იაპონურ და ვიეტნამურ კულტურებში პლანეტას მოიხსენიებენ როგორც ცეცხლოვან ვარსკვლავს (火星), ძველი ჩინური ხუთი ელემენტის მითოლოგიურ ციკლზე დაყრდნობით. პლანეტაზე თვეების განმავლობაში ქარიშხლები მძვინვარებს. პლანეტის ფერი მოწითალო, სისხლისფერია. ეს ფერი ძველ ბერძენთა და რომაელთა წარმოდგენაში ომთან და სისხლის ღვრასთან ასოცირდებოდა. სწორედ ამიტომ, ბერძნები და რომაელები ამ პლანეტას ომის ღმერთთან აიგივებდნენ. მარსზე დაშვების პირველი წარმატებული მისია, 1965 წელს მარინერ 4 -მა განახორციელა, რომელიც 1964 წელს გაუშვეს დედამიწიდან. პლანეტაზე არის წარმონაქმნები, რომლებიც მდინარის ამომშრალ კალაპოტს გვაგონებენ. ამ კალაპოტებში წყალი არ არის. პლანეტის ზედაპირზე უამრავი ჩამქრალი ვულკანის კერა და მეტეორიტული კრატერებიც შეინიშნება. მთა ოლიპმი, რიმელიც მარსზე მდებარეობს, ყველაზე მაღალი მთაა მზის სისტემაში – მისი სიმაღლეა 28 ათასი მეტრი, ანუ 28 კილომეტრი. დღე ღამის ხანგრძლივობა ”წითელ პალეტეზე” თითქმის ისეთივეა, როგორც დედამიწაზე – 24 საათი და 39 წუთი. ყოველ 2 წელწადსა 50 დღეში ხდება ისე, რომ მარსსა და დედამიწას შორის მანძილი 78 მილიონ კილომეტრია. თუმცა 15 ან 17 წელწადში ხდება ისეც, რომ ეს მანძილი 56 მილიონ კმ -ზე ჩამოდის. 2003 წლის 27 აგვისტოს, ამერიკის დროით 9:51:13 ზე, მარსი ბოლო 60 000 წლის მანძილზე დედამიწას ყველაზე მეტად მიუახლოვდა: 55 758 006 კმ (0.372719 ა.ე.). ასეთი მიახლოება იყო ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 57 617 წლის 12 სექტემბერს. იქაურ ზამთარში ტემპერატურა -130 °C -მდე ეცემა პოლუსებზე, ზაფხულში 0°C-დან 30°C-მდე მერყეობს ეკვატორზე. 2040 წლისთვის ამერიკელებს დაგეგმილი აქვთ ექსპედიცია, რომლის დროსაც პირველი ადამიანი დაეშვება მარსზე.
პლუტონი
პლუტონის მზის ირგვლივ ორბიტაზე მოძრაობის სიჩქარეა: 4666 მ/წმ. მზის ირგვლივ ერთ სრულ ბრუნს ანდომებს 248 წელს და 1 თვეს. აფალეუმში მზიდან დაშორების მანძილი არის: 7 375 927 931 კმ (49.30503287 ა. ე.), პერიფელიუმში 4 436 824 613 კმ ( 29.65834067 ა. ე.), მზიდან დაშორების საშუალო მანძილია 5 906 376 272 კმ ( 39.48168677 ა. ე.). პლუტონის ღერძის ირგვლივ ბრუნის პერიოდია: 6 დღე 9 სთ 17 წთ 36 წმ. პლუტონის დიამეტრი დაახლოებით 2400 კმ -ია. პლუტონის ზედაპირის ტემპერატურა მინიმამალური -237 °C (36 °K)-ია, მაქსიმალური -217 °C (56 °K).
პლუტონი (Pluto) მზის სისტემის ჯუჯა პლანეტაა. 2006 წლის 24 აგვისტოს საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირის 26-ე ასამბლეაზე კენჭისყრით პლუტონი ჯუჯა პლანეტის სტატუსზე ჩამოქვეითდა. ამით ამავე ასოციაციის 1930 წლის გადაწყვეტილება გაუქმდა პლუტონის მზის სისტემის მე-9 პლანეტად ცნობის შესახებ. მაშინდელი მონაცემებით პლუტონი ბევრად უფრო დიდი ეგონათ, ვიდრე ეს შემდგომ გაირკვა.
პლანეტას ექსცენტრიული ორბიტა აქვს (ექსცენტრისიტეტი–0.24880766), რომელიც სხვა პლანეტათა გავლენის ქვეშ ექცევა და ამგვარად ის პერიოდულად ნეპტუნისორბიტის შიგნით ხვდება. ის პლანეტათაგან უმცირესი და ზოგიერთ თანამგზავრზე მცირეცაა. მას თან ახლავს მეორე ჯუჯა პლანეტა - ქარონი ( დიამეტრი 1205 კმ)რომელიც მის თანამგზავრად ითვლებოდა, მაგრამ რადგან მისი ბარიცენტრი პლუტონს გარეთ არის, მას ეს სტატუსი ჩამოერთვა.მისი ასტრონომიული სიმბოლოა ლათ. P-L მონოგრამა, ♇. ეს წარმოადგენს თავად პლუტონის სახელის პირველ ორ ასოსა და "პერსივალ ლოუელის" ინიციალებს. ლოუელი ინტენსიურად ეძებდა მეცხრე პლანეტას და შედეგად თავად ობსერვატორიასაც, საიდანაც პლუტონი აღმოაჩინეს, მისი სახელი დაერქვა. კოსმოსური ხომალდი "ნიუ-ჰორაიზონსი", რომელიც ფლორიდის კეიპ-კანავერალის კოსმოდრომიდან გაიშვა 2006 წლის 19 იანვარს, გახდება პირველი უმართავი ხომალდი, რომელიც პლუტონს ჩაუფრენს 2015 წლის 14 ივლისს. პლანეტა პლუტონი აღმოაჩინა ამერიკელმა ასტრონომმა კლაიდ ტომბომ (Clyde William Tombaugh) 1930 წლის 18 თებერვალს.
პლუტონის მზის ირგვლივ ორბიტაზე მოძრაობის სიჩქარეა: 4666 მ/წმ. მზის ირგვლივ ერთ სრულ ბრუნს ანდომებს 248 წელს და 1 თვეს. აფალეუმში მზიდან დაშორების მანძილი არის: 7 375 927 931 კმ (49.30503287 ა. ე.), პერიფელიუმში 4 436 824 613 კმ ( 29.65834067 ა. ე.), მზიდან დაშორების საშუალო მანძილია 5 906 376 272 კმ ( 39.48168677 ა. ე.). პლუტონის ღერძის ირგვლივ ბრუნის პერიოდია: 6 დღე 9 სთ 17 წთ 36 წმ. პლუტონის დიამეტრი დაახლოებით 2400 კმ -ია. პლუტონის ზედაპირის ტემპერატურა მინიმამალური -237 °C (36 °K)-ია, მაქსიმალური -217 °C (56 °K).
პლუტონს 3 თანამგზავრი ჰყავს. პირველი თანამგზავრი, ქარონი 1978 წლის 22 ივნისს აღმოაჩინა ჯიმ კრისტლიმ. მისი დიამეტრი 1210 კმ -ია.
ჰიდრა დაშორების მანძილი 64 800 კმ. ( ზომები 61 x 167 კმ ).
იუპიტერი
იუპიტერი სიკაშკაშით მეოთხე სხეულია ცაზე (მზის, მთვარისა და ვენერის შემდეგ), თუმცა შიგადაშიგ მარსი იუპიტერზე უფრე მკვეთრად ჩანს. იუპიტერი მზის სისტემის უდიდესი პლანეტაა. მისი ეკვატორული დიამეტრი 142 900 კმ–ია, პოლარული დიამეტრი 133 700 კმ-ია, რაც დაახლოებით 11.2–ჯერ აღემატება დედამიწის ანალოგიურ მაჩვენებლებს. მასით ის 2.5-ჯერ აღემატება მზის სიტემის ყველა დანარჩენ პლანეტათა მასათა ჯამს. ის იმდენად მასიურია, რომ მისი ბარიცენტრი მზესთან მიმართებაში ფაქტობრივად მზის ზედაპირის გარეთ მდებარეობს (1.068 მზიური რადია მზის ცენტრიდან). ის 318-ჯერ მასიურია დედამიწაზე და მისი დიამეტრი დედამიწისას 11-ჯერ, ხოლო მოცულობა 1321-ჯერ აღემატება. ბუნებრივად, იუპიტერის გრავიტაციული ზეგავლენა დომინირებს მზის სისტემის ევოლუციაზე: პლანეტათა უმრავლესობის ორბიტები უფრო ახლოსაა იუპიტერის ორბიტალურ სიბრტყესთან ვინემ მზის ეკვატორიალურ სიბრტყესთან. ასევე მცირე პერიოდის კომეტათა უმრავლესობა იუპიტერის ოჯახს ეკუთვნის (შედეგი იუპიტერის მასისა და ფარდობითი სიჩქარისა) და მასვე აკავშირებენ შიდა მზის სისტემის ისტორიის გვიანდელ მძიმე ბომბარდირებასთან. ზოგიერთი მკვლევარის თქმით იუპიტერის მზის სისტემის მტვერსასრუტია, მისი უზომო გრავიტაციული მიზიდულობის გამო. მისი 63 თანამგზავრიდან ყველაზე დიდია განიმედი.
სატურნი
სატურნი (ძვ. ქართული სახელწოდება კრონოსი ან ზუალი[7]) — სიშორით მეექვსე პლანეტაა მზიდან. ეს გაზის გიგანტი სიდიდით მეორე პლანეტაა მზის სისტემაში იუპიტერის შემდეგ. პლანეტას რომაული ღმერთი სატურნის სახელი ჰქვია. მისი სიმბოლოა ღმერთის კვერთხის სტილიზებული რეპრეზენტაცია - ♄. ჩინურ, კორეულ, იაპონურ და ვეიტნამურ კულტურებში პლანეტას მიწის ვარსკვლავად მოიხსენიებენ (土星), ხუთი ელემენტის ციკლის მიხედვით. სატურნს ადრე სანამ ტელესკოპს გამოიგონებდნენ ყურებიან პლანეტას ეძახდნენ, რადგან შორიდან მისი რგოლები ყურებს გავდა.
სატურნის პირველი ფოტოსურათი პიონერ 11 -მა 1979 წლის სექტემბერში გადაიღო 20 000 კმ -ის მანძილიდან. მაშინ აგრეთვე მისი რამდენიმე თანამგზავრი აღმოაჩინა და სურათები გადაუღო. სატურნს 62 თანამგზავრი ჰყავს, მათ შორის ყველაზე დიდია ტიტანი. სატურნის ატმოსფეროს 96,3 % წყალბადისგან შედგება, 3,25 % ჰელიუმისგან, დანარჩენი 0,45 % სხვა აირებია.
სატურნი აფელიუმში მზიდან 1 513 325 783 კმ ზე ( 10.11595804 ა.ე.) იმყოფება, ხოლო პერიფელიუმში 1 353 572 956 კმ ( 9.04807635 ა.ე.). მზიდან საშუალო დაშორების მანძილია 1 433 449 370 კმ ( 9.58201720 ა. ე. ). სიდერული ბრუნვის პერიოდია 10 სთ 34 წთ. ორბიტაზე მოძრაობის სიდერული პერიოდია 29 წელი 5 თვე 15 დღე. ორბიტის ექსცენტრისიტეტია 0.055723219. მისი ეკვატორული დიამეტრი 120 540 კმ, პოლარული დიამეტრი 108 730 კმ. მზის ირგვლივ ორბიტაზე მოძრაობის სიჩქარეა 9690 მ/წმ. მისი მასა 95 დედამიწის მასის ტოლია. გარე ღრუბლების ფენის მაქსიმალური ტემპერატურაა -139 °C (134 °K), მინიმალური -190 °C (83 °K).
ურანი
ნეპტუნი
ტუნგუსკის მეტეორიტი
ისტორია
მეტეორიტები მარსიდან და მთვარედან
ანდრომედა ( ანუ M 31 ) არის ირმის ნახტომის გალაქტიკასთან ყველაზე ახლოს მდებარე სპირალისებური ტიპის დიდი გალაქტიკა. იგი ერთ ბილიონამდე ვარსკვლავისგან შედგება და 2.51 მილიონი სინათლის წლითაა დაშორებული მზის სისტემისაგან. თავისი ზომით ანდრომედას გალაქტიკა რამდენჯერმე უფრო დიდია ირმის ნახტომთან შედარებით და გალაქტიკათა ადგილობრივ ჯგუფში უდიდესია. ანდრომედას გალაქტიკა არის ერთ-ერთი ყველაზე შორეული კოსმიური ობიექტი, რომლის დანახვაც შეუიარაღებელი თვალითაა შესაძლებელი. დედამიწიდან დაკვირვებისას გალაქტიკა ანდრომედას თანავარსკვლავედის ნაწილად ჩანს, რის გამოც თანავარსკვლავედისავით მასაც მითოლოგიური პრინცესა ანდრომედას სახელი ეწოდა.
NGC 6822 ანუ გალაქტიკა ბარნარდა. არარეგულარური გალაქტიკა მშვილდოსნის თანავარსკვლავედში. ერთ-ერთი ჩვენთან ახლომდებარე გალაქტიკა ( 1,63 ± 0,03 მლნ სინათლის წელი) გალაქტიკა ბარნარდას მნიშვნელოვანი როლი უჭირავს ექსტრაგალაქტიკურ მეცნიერებაში. ედვინ ჰაბლმა ჯერ კიდევ 1925 წელს 11 ჰაფეიდსა და 5 ნათელ ნისლეულზე დაკვირვებით დაადგინა, რომ ბარნარდა იყო ჩვენგან დაშორებული არაუმეტეს 70 ათასი სინათლის წელისა. იმ დროს ჯერ კიდევ არ იყო აღმოჩენილი სხვა უფრო ახლომდებარე გალაქტიკების არსებობა, ანუ ბარნარდა მიიჩნეოდა უახლოესად.
ურანი (ლათ. Uranus) — მზის სისტემის მეშვიდე პლანეტა მზიდან დაშორების მიხედვით. ეს გაზის გიგანტი დიამეტრით მესამე და მასით მეოთხე პლანეტაამზის სისტემაში. მას ბერძნული ცისა და სხვა ღმერთთა შემქმნელი ღვთაების ურანის სახელი ჰქვია. მისი ასტონომიული და ასტროლოგიური სიმბოლოა ♅. თავისი დიდი გრავიტაციული ველის გამო მას 27 თანამგზავრი ჰყავს. ეკუთვნის გიგანტი პლანეტების ჯგუფს. აღმოაჩინა უ. ჰერშელმა 1781 წლiს 13 მარტს.
აფელიუმში მზიდან მანძილი 3 004 419 704 კმ -ს (20.08330526 ა.ე.) ტოლია, პერიფელიუმში 2 748 938 461 კმ ( 18.37551863 ა.ე.). ურანის საშუალო მანძილი მზიდან არის: 2 876 679 082 კმ (19.22941195 ა.ე.). ორბიტის ექსცენტისიტეტია 0.044405586, დახრა ეკლიპტიკის სიბრტყისადმი - 0°46´23", გარემოქცევის სიდერული პერიოდია 84 წ 3 თვე 26 დღე.მზის ირგვლივ ორბიტაზე მოძრაობის სიჩქარეა 6810 მ/წმ. მისი ეკვატორული დიამეტრია 51 120 კმ, ხოლო პოლარული დიამეტრი 49 960 კმ. ურანი დედამიწაზე 14,5 ჯერ მძიმეა.სიდერული ბრუნვის პერიოდია: 17 სთ 14 წთ 24 წმ. ურანის ზედაპირის ტემპერატურა მინიმალური არის -216 °C (57 °K), მაქსიმალური -196 °C (77 °K).
ნასა-ს „ვოიაჯერ 2“ ერთადერთი კოსმოსური ხომალდი იყო, რომელმაც პლანეტამდე მიაღწია და ჯერჯერობით სხვა ექსპედიციები დაგეგმილი არ არის. ვოიაჯერი 1977 წელს გაიშვა და მან ურანუსის სიახლოვემდე 1986 წლის 24 იანვარს მიაღწია, რის შემდეგაც გზა ნეპტუნისკენ გააგრძელა.
ნეპტუნი
ნეპტუნი სიშორით მერვე პლანეტაა მზიდან და ყველაზე შორეული გაზის გიგანტია ჩვენს მზის სისტემაში. ნეპტუნის ორბიტის ექსცენტრისიტეტის კოეფიციენტი 0.011214269 უდრის. მიუხედავად იმისა, რომ გაზის გიგანტთა შორის ყველაზე მცირეა, ნეპტუნი ურანზე უფრო მასიურია. მისი მასა დედამიწის 17 მასის ტოლია. ნეპტუნის ზედაპირის მინიმალური ტემპერატურა -218 °C ( 55°K ). ხოლო მაქსიმალური -196 °C (77°K ). მძლავრი გრავიტაციული ველის გამო მისმა შემადგენელმა გაზმა მაღალი სიმჭიდროვის კომპრესია განიცადა. ვარაუდობენ რომ მის ცენტრში ტემპერატურა 5000 °C. (5273 °K).
ნეპტუნის ატმოსფერო შედგება 90% წყალბადისგან, 19% ჰელიუმისგან და 1% სხვა აირებისგან. მისი ეკვატორული დიამეტრი 49 500 კმ -ია, ხოლო პოლარული დიამეტრი 48 700 კმ. ორბიტაზე მოძრაობის სიჩქარეა 5430 მ/წმ , ხოლო მზის ირგვლივ ერთ ბრუნს 164 წელს 9 თვეს და 15 დღეს ანდომებს. თავისი ღერძის გარშემო ბრუნვის პერიოდია: 16 სთ 6 წთ 36 წმ. აფელიუმში მანძილი 4 553 946 490 კმ -ს ( 30.44125206 ა.ე.) უდრის, პერიფელიუმში 4 452 940 833 კმ -ს ( 29.76607095 ა.ე.). საშუალო მანძილი 4 503 443 661 კმ -ია (30.10366151 ა.ე.).
ბოლო დროს ოდნავ შესამჩნევი რუხი რგოლები იქნა შენიშნული ამ ლურჯი პლანეტის ირგვლივ, თუმცა ისინი სატურნისაზე ნაკლებად მასიურია. მათი აღმოჩენისას მიიჩნევდნენ, რომ ეს რგოლები არასრული იყო, მაგრამ ’’ვოიაჯერ 2’’-მა ეს ჰიპოთეზა უარჰყო. ნეპტუნს ასევე ახასიათებს 2.100 კმ/სთ სიჩქარისწყალბადის, ჰელიუმისა და მეთანის ქარები, რაც მას ლურჯ შეფერილობას აძლევს. ნეპტუნს 13 თანამგზავრი ჰყავს.მისი უდიდესი თანამგზავრი ტრიტონიგამოირჩევა რეტროგრადული ორბიტით, ექსტრემალურად ცივია -235 °C (38 °K) და მას ექსტემალურად შეკუმშული (14 მიკრობარი) ნიგროგენ/მეთანის ატმოსფერო აქვს.
პლანეტას რომაული ღმერთი ნეპტუნის სახელი ჰქვია მისი ლურჯი მეთანის ღრუბლების გამო. მისი ასტრონომიული სიმბოლო ღმერთის სამკაპის ნიშნის სტილიზებული ვერსიაა (♆).
პლანეტა აღმოჩენილ იქნა 1846 წლის 23 სექტემბერს და დღემდე მას მხოლოდ ერთი ხომალდი ვოიაჯერ 2 ეწვია, რომელმაც მის გასწვრივ 1989 წლის 25 აგვისტოს ჩაიფრინა.
მთვარე
მთვარე დედამიწის ერთადერთი ბუნებრივი თანამგზავრია. მას რაიმე ფორმალური სახელი გარდა მთვარისა არ გააჩნია, თუმცა ზოგადად მეცნიერულ შრომებში მას „ლუნა"-დაც (ზედს. ლუნარული) მოიხსენიებენ (ლათ. Luna). მისი სიმბოლოა ნახევარმთვარე. მთვარის საშუალო სიშორე დედამიწიდან 384 399 კმ-ია. პერიგეუმში მანძილი 363 104 კმ -ია და აპოგეუმში 405 696 კმ. დიამეტრი 3 476 კმ-ია.
მთვარე ბნელი და ცივი, „ბრმა“ ციური სხეულია, რომელიც მზისგან არეკლილი სინათლით ანათებს, იგი მზიდან გამოსხივებული სინათლის მხოლოდ 7%-ს ირეკლავს.
პირველი ხელოვნური ობიექტი, რომელიც მთვარეზე დაეშვა იყო „ლუნა 2“ (1959). პირველი ფოტოსურათები მთვარის დედამიწისგან მოფარებულ მხარეს გადაიღო „ლუნა 3“-მა იმავე წელს. პირველი ადამიანები, რომლებმაც მთვარეზე დადგეს ფეხი იყვნენ ხომალდიდან „აპოლო 11“ (აშშ, 1969).
ვარსკვლავები
ობიექტი წარმოადგენს წყალბადის ატომის ბირთვების ერთობლიობას, მოძრავს საერთო გრავიტაციის ცენტრის მიმართ. წყალბადის გარდა, ვარსკვლავი თავისი არსებობის დასაწყისში, სხვა ნივთიერებასაც შეიცავს მცირე ოდენობით. ვარსკვლავის უდიდესი გრავიტაციული ძალა წარმოქმნის საკმარის წნევას იმისათვის, რომ წყალბადის ატომის ბირთვებს შორის დაიწყოს თერმობირთვული გარდაქმნა, ანუ დაიწყოს თერმობირთვული რეაქცია, წყალბადის ბირთვები შეერთდეს და წარმოქმნას ჰელიუმის ბირთვი.
- შენიშვნა: მასშტაბების წარმოსადგენად უნდა ითქვას, რომ ეს რეაქცია მიმდინარეობს წყალბადის ბომბის აფეთქების დროს წამის მეათასედის განმავლობაში, თანაც ფეთქდება 3-4 გრამი წყალბადი. ვარსკვლავში ეს რეაქცია მიმდინარეობს მილიარდი წლების განმავლობაში და მხოლოდ გრავიტაცია იკავებს ნივთიერებას ერთ ადგილას.
რეაქციის შედეგად წარმოიქმნება და გრანდიოზული მასშტაბებით გამოსხივდება ენერგია სხვადასხვა ფორმით. ეს არის ელექტრომაგნიტური გამოსხივება ყველა დიაპაზონში, ასევე გამოსხივდება თითქმის ყველა სახის ელემენტარული ნაწილაკი. ვარსკვლავები სამყაროში მატერიის არსებობის ერთერთი ყველაზე გავრცელებული ფორმაა. მათი რაოდენობა მარტო ჩვენს გალაქტიკაში 400 მილიარდს აღემატება. ჩვენგან უახლოეს ვარსკვლავს წარმოადგენს „მზე“, ხოლო სხვა უახლოესი ვარსკვლავი ჩვენგან 4 სინათლის წლით არის დაშორებული. ჩვენგან ვარსკვლავებამდე არსებული დიდი მანძილის გამო, ისინი დედამიწიდან მოჩანან მანათობელ წერტილებად ღამის ცაზე.
ვარსკვლავები ერთმანეთისაგან მხოლოდ მასით განსხვავდებიან. ამასთან ისინი თავისი ევოლუციის სხვადასხვა ეტაპზე შეიძლება იმყოფებოდნენ. გარეგნულად, ანუ დამკვირვებლისთვის ეს განსხვავება ნათებაში აისახება. პატარა ვარსკვლავები მოწითალოდ ანათებენ, ძალიან დიდები ცისფრად. მზე საშუალო მასის ვარსკვლავების კატრგორიას განეკუთვნება და მოყვითალო ნათება აქვს.
დედამიწის, სხვა პლანეტების, მზის და სხვა ვარსკვლავთა ზომების შედარება ნაჩვენებია სურათებზე.
ნეპტუნი სიშორით მერვე პლანეტაა მზიდან და ყველაზე შორეული გაზის გიგანტია ჩვენს მზის სისტემაში. ნეპტუნის ორბიტის ექსცენტრისიტეტის კოეფიციენტი 0.011214269 უდრის. მიუხედავად იმისა, რომ გაზის გიგანტთა შორის ყველაზე მცირეა, ნეპტუნი ურანზე უფრო მასიურია. მისი მასა დედამიწის 17 მასის ტოლია. ნეპტუნის ზედაპირის მინიმალური ტემპერატურა -218 °C ( 55°K ). ხოლო მაქსიმალური -196 °C (77°K ). მძლავრი გრავიტაციული ველის გამო მისმა შემადგენელმა გაზმა მაღალი სიმჭიდროვის კომპრესია განიცადა. ვარაუდობენ რომ მის ცენტრში ტემპერატურა 5000 °C. (5273 °K).
ნეპტუნის ატმოსფერო შედგება 90% წყალბადისგან, 19% ჰელიუმისგან და 1% სხვა აირებისგან. მისი ეკვატორული დიამეტრი 49 500 კმ -ია, ხოლო პოლარული დიამეტრი 48 700 კმ. ორბიტაზე მოძრაობის სიჩქარეა 5430 მ/წმ , ხოლო მზის ირგვლივ ერთ ბრუნს 164 წელს 9 თვეს და 15 დღეს ანდომებს. თავისი ღერძის გარშემო ბრუნვის პერიოდია: 16 სთ 6 წთ 36 წმ. აფელიუმში მანძილი 4 553 946 490 კმ -ს ( 30.44125206 ა.ე.) უდრის, პერიფელიუმში 4 452 940 833 კმ -ს ( 29.76607095 ა.ე.). საშუალო მანძილი 4 503 443 661 კმ -ია (30.10366151 ა.ე.).
ბოლო დროს ოდნავ შესამჩნევი რუხი რგოლები იქნა შენიშნული ამ ლურჯი პლანეტის ირგვლივ, თუმცა ისინი სატურნისაზე ნაკლებად მასიურია. მათი აღმოჩენისას მიიჩნევდნენ, რომ ეს რგოლები არასრული იყო, მაგრამ ’’ვოიაჯერ 2’’-მა ეს ჰიპოთეზა უარჰყო. ნეპტუნს ასევე ახასიათებს 2.100 კმ/სთ სიჩქარისწყალბადის, ჰელიუმისა და მეთანის ქარები, რაც მას ლურჯ შეფერილობას აძლევს. ნეპტუნს 13 თანამგზავრი ჰყავს.მისი უდიდესი თანამგზავრი ტრიტონიგამოირჩევა რეტროგრადული ორბიტით, ექსტრემალურად ცივია -235 °C (38 °K) და მას ექსტემალურად შეკუმშული (14 მიკრობარი) ნიგროგენ/მეთანის ატმოსფერო აქვს.
პლანეტას რომაული ღმერთი ნეპტუნის სახელი ჰქვია მისი ლურჯი მეთანის ღრუბლების გამო. მისი ასტრონომიული სიმბოლო ღმერთის სამკაპის ნიშნის სტილიზებული ვერსიაა (♆).
პლანეტა აღმოჩენილ იქნა 1846 წლის 23 სექტემბერს და დღემდე მას მხოლოდ ერთი ხომალდი ვოიაჯერ 2 ეწვია, რომელმაც მის გასწვრივ 1989 წლის 25 აგვისტოს ჩაიფრინა.
მთვარე
მთვარე დედამიწის ერთადერთი ბუნებრივი თანამგზავრია. მას რაიმე ფორმალური სახელი გარდა მთვარისა არ გააჩნია, თუმცა ზოგადად მეცნიერულ შრომებში მას „ლუნა"-დაც (ზედს. ლუნარული) მოიხსენიებენ (ლათ. Luna). მისი სიმბოლოა ნახევარმთვარე. მთვარის საშუალო სიშორე დედამიწიდან 384 399 კმ-ია. პერიგეუმში მანძილი 363 104 კმ -ია და აპოგეუმში 405 696 კმ. დიამეტრი 3 476 კმ-ია.
მთვარე ბნელი და ცივი, „ბრმა“ ციური სხეულია, რომელიც მზისგან არეკლილი სინათლით ანათებს, იგი მზიდან გამოსხივებული სინათლის მხოლოდ 7%-ს ირეკლავს.
პირველი ხელოვნური ობიექტი, რომელიც მთვარეზე დაეშვა იყო „ლუნა 2“ (1959). პირველი ფოტოსურათები მთვარის დედამიწისგან მოფარებულ მხარეს გადაიღო „ლუნა 3“-მა იმავე წელს. პირველი ადამიანები, რომლებმაც მთვარეზე დადგეს ფეხი იყვნენ ხომალდიდან „აპოლო 11“ (აშშ, 1969).
ვარსკვლავები
ობიექტი წარმოადგენს წყალბადის ატომის ბირთვების ერთობლიობას, მოძრავს საერთო გრავიტაციის ცენტრის მიმართ. წყალბადის გარდა, ვარსკვლავი თავისი არსებობის დასაწყისში, სხვა ნივთიერებასაც შეიცავს მცირე ოდენობით. ვარსკვლავის უდიდესი გრავიტაციული ძალა წარმოქმნის საკმარის წნევას იმისათვის, რომ წყალბადის ატომის ბირთვებს შორის დაიწყოს თერმობირთვული გარდაქმნა, ანუ დაიწყოს თერმობირთვული რეაქცია, წყალბადის ბირთვები შეერთდეს და წარმოქმნას ჰელიუმის ბირთვი.
- შენიშვნა: მასშტაბების წარმოსადგენად უნდა ითქვას, რომ ეს რეაქცია მიმდინარეობს წყალბადის ბომბის აფეთქების დროს წამის მეათასედის განმავლობაში, თანაც ფეთქდება 3-4 გრამი წყალბადი. ვარსკვლავში ეს რეაქცია მიმდინარეობს მილიარდი წლების განმავლობაში და მხოლოდ გრავიტაცია იკავებს ნივთიერებას ერთ ადგილას.
რეაქციის შედეგად წარმოიქმნება და გრანდიოზული მასშტაბებით გამოსხივდება ენერგია სხვადასხვა ფორმით. ეს არის ელექტრომაგნიტური გამოსხივება ყველა დიაპაზონში, ასევე გამოსხივდება თითქმის ყველა სახის ელემენტარული ნაწილაკი. ვარსკვლავები სამყაროში მატერიის არსებობის ერთერთი ყველაზე გავრცელებული ფორმაა. მათი რაოდენობა მარტო ჩვენს გალაქტიკაში 400 მილიარდს აღემატება. ჩვენგან უახლოეს ვარსკვლავს წარმოადგენს „მზე“, ხოლო სხვა უახლოესი ვარსკვლავი ჩვენგან 4 სინათლის წლით არის დაშორებული. ჩვენგან ვარსკვლავებამდე არსებული დიდი მანძილის გამო, ისინი დედამიწიდან მოჩანან მანათობელ წერტილებად ღამის ცაზე.
ვარსკვლავები ერთმანეთისაგან მხოლოდ მასით განსხვავდებიან. ამასთან ისინი თავისი ევოლუციის სხვადასხვა ეტაპზე შეიძლება იმყოფებოდნენ. გარეგნულად, ანუ დამკვირვებლისთვის ეს განსხვავება ნათებაში აისახება. პატარა ვარსკვლავები მოწითალოდ ანათებენ, ძალიან დიდები ცისფრად. მზე საშუალო მასის ვარსკვლავების კატრგორიას განეკუთვნება და მოყვითალო ნათება აქვს.
დედამიწის, სხვა პლანეტების, მზის და სხვა ვარსკვლავთა ზომების შედარება ნაჩვენებია სურათებზე.
მეტეორიტები
ასტეროიდები, კომეტები – შესაძლო საფრთხეები
სიხოტე-ალინის მეტეორიტი
სიხოტე-ალინის მეტეორიტი (რუს. Сихотэ-Алинский метеорит) — ვარდნისას შემჩნეული უდიდესი რკინის მეტეორიტი. სრული მასა ≈ 70 ტ. ჩამოვარდა 1947 წლის 12 თებერვალს, რუსეთის პრიმორიეს მხარეში, სიხოტე-ალინის დასავლეთ ნაწილში. ადგილობრივი დეკრეტული დროით 10 სთ 38 წთ.
ჰაერშივე დაიმსხვრა და 3 კვ.კმ ფართობზე მეტეორიტული წვიმა გამოიწვია, ახლდა ბოლიდიც, რომელიც 400 კმ რადიუსიან არეში ჩანდა და დატოვა მტვრის ნაკვალევი (ჩანდა რამდენიმე საათის განმავლობაში). ბოლიდის გაქრობისას გაისმა დარტყმის ხმა, გრუნტი და ნაგებობები შეირყა.
მოვლენა შეისწავლა სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის მეტეორიტეტის კომიტეტის რამდენიმე ექსპედიციამ ვ. ფესენკოვის, ე. კრინოვისა და ს. ფონტინის ხელმძღვანელობით. აღმოჩნდა 24 კრატერი (დიამეტრი 9-26 კმ) და 78 პატარა ღრმული, რომლებიც ცალკეულმა მეტეორიტებმა წარმოქმნეს. უფრო მსხვილი მეტეორიტები დაიმსხვრა კლდის ქანებზე დაჯახებისას, წარმოიქმნა მტვერი და წვრილი მეტეორიტები, რომლებიც ტაიგაში გაიფანტა (იპოვეს ≈ 3500).
ყველაზე დიდი მთლიანი მეტეორიტების მასაა 1745, 1000; 700; 500, 450, 350 კგ. სულ შეგროვდა 27 ტ. ქიმიური შედგენილობა: Fe (93,29%, მასის მიხედვით), Ni (5,94%), Co (0,38%), P (0,56%), S (0,28%), Cu (0,03%).
ტუნგუსკის მეტეორიტი
ტუნგუსკის მეტეორიტი (რუს. Тунгусский метеорит) — უნიკალური ბუნებრივი მოვლენა, რომელიც მოხდა 1908 წლის 30 ივნისს, ადგილობრივი დროით დილის 7საათზე, მდინარე პოდკამენაია-ტუნგუსკის აუზში (კრასნოიარსკის მხარე, რუსეთი)[1][2]
[3] იგი მოგვაგონებდა მოვლენებს, რომლებიც თან სდევს მეტეორიტებისჩამოვარდნას, ოღონდ გამოირჩეოდა უზარმაზარი მასშტაბებით. ამ დღეს აღმოსავლეთ ციმბირის უზარმაზარ ტერიტორიაზე 800 კმ-მდე რადიუსის მანძილზე მრავალმა ადამიანმა შენიშნა თვალისმომჭრელი სიკაშკაშის ბოლიდი.
[3] იგი მოგვაგონებდა მოვლენებს, რომლებიც თან სდევს მეტეორიტებისჩამოვარდნას, ოღონდ გამოირჩეოდა უზარმაზარი მასშტაბებით. ამ დღეს აღმოსავლეთ ციმბირის უზარმაზარ ტერიტორიაზე 800 კმ-მდე რადიუსის მანძილზე მრავალმა ადამიანმა შენიშნა თვალისმომჭრელი სიკაშკაშის ბოლიდი.
ისტორია
1908 წლის 30 ივნისს, ადგილობრივი დროით დაახლოებით დილის 7 საათზე მდინარე ენისეის აუზში სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან ჩრდილოეთ-დასავლეთური მიმართულებით გაიფრინა ცეცხლოვანმა ბირთვმა.[4] გაფრენა დამთავრდა უძლიერესი აფეთქებით დაუსახლებელი ტაიგის რაიონში ზედაპირიდან 7-10 კმ-ზე. აფეთქების ტალღა დააფიქსირა იმ დროს არსებულმა მრავალმა ობსერვატორიამ. ირკუტსკის ობსერვატორიის სეისმოგრაფებმა დაადგინეს უცნაური ხასიათის ზედაპირულიმიწისძვრები.[5] ობსერვატორიის დირექტორის ა. ვოზნესენსკის
გამოთვლებით, მიწისძვრა მოხდა 1908 წლის 30 ივნისს, ადგილ ირკუტსკიდან ჩრდილოეთით 900 კმ მოშორებით, მდინარე პოდკამენაია-ტუნგუსკის აუზში, ადგილობრივი დროით დილის 7 საათზე. მიწისძვრის ხასიათი იმდენად უცნაური იყო, რომ ა. ვოზნესენსკიმ არც კი გამოაქვეყნა ობსერვატორიაში მიღებული მასალები.[5]
2000 კმ² ფართობის ტერიტორიაზე აფეთქების შედეგად წაქცეულ იქნა დიდი რაოდენობით ხეები, რომლებმაც საბოლოოდ რადიალური განლაგება მიიღეს.[6]ეპიცენტრიდან რამდენიმე ასეულ კილომეტრში ჩაიმსხვრა მინები, უზარმაზარ ტერიტორიაზე ორი დღის განმავლობაში შეინიშნებოდა ცის ნათება, ღრუბლების გაელვება.
კატასტროფის ადგილზე გაგზავნილ იქნა რამდენიმე ექსპედიცია, რომელთაგან პირველი (გამოკვლევითი ექსპედიცია) განხორციელდა 1927 წელს ლეონიდ კულიკის ხელმძღვანელობით.
ტუნგუსკის მეტეორიტის გზაზე დარჩა ძლიერი მტვრისებრი კვალი, რომელიც რამდენიმე საათის განმავლობაში ჩანდა. მოვლენის ადგილიდან 1000 კმ-მდე მანძილზე ისმოდა აფეთქების ხმა. აღნიშნული იყო მიწისძვრის მსგავსი მოვლენები, წარმოქმნილმა ჰაერის ტალღამ ბევრ ადგილას წააქცია ადამიანები და შინაური ცხოველები, განვითარდა ხანძარი, ზანზარებდნენ სახლის კარები, ჭურჭელი, სახლის კედლებზე არსებული სურათები და ხატები ძირს ცვიოდა. ყოველივე ეს თვალისმომჭრელი სიკაშკაშის და დამაყრუებელი ხმაურით დაგვირგვინდა.[5]ექსპედიციის შედეგად რაიმე მნიშვნელოვანს ვერ მიაკვლიეს, თუმცა მცირე რაოდენობით აღმოჩნდა მიკროსკოპული სილიკატური და მაგნეტიტური ბურთები.
როგორც შემდგომ გაირკვა, ცეცხლოვანი სხეული ჩამოვარდა მდინარე პოდკამენაია-ტუნგუსკის მარჯვენა შენაკადის ჩამბის აუზში.
გამოთვლებით, მიწისძვრა მოხდა 1908 წლის 30 ივნისს, ადგილ ირკუტსკიდან ჩრდილოეთით 900 კმ მოშორებით, მდინარე პოდკამენაია-ტუნგუსკის აუზში, ადგილობრივი დროით დილის 7 საათზე. მიწისძვრის ხასიათი იმდენად უცნაური იყო, რომ ა. ვოზნესენსკიმ არც კი გამოაქვეყნა ობსერვატორიაში მიღებული მასალები.[5]ტუნგუსკის მეტეორიტის გზაზე დარჩა ძლიერი მტვრისებრი კვალი, რომელიც რამდენიმე საათის განმავლობაში ჩანდა. მოვლენის ადგილიდან 1000 კმ-მდე მანძილზე ისმოდა აფეთქების ხმა. აღნიშნული იყო მიწისძვრის მსგავსი მოვლენები, წარმოქმნილმა ჰაერის ტალღამ ბევრ ადგილას წააქცია ადამიანები და შინაური ცხოველები, განვითარდა ხანძარი, ზანზარებდნენ სახლის კარები, ჭურჭელი, სახლის კედლებზე არსებული სურათები და ხატები ძირს ცვიოდა. ყოველივე ეს თვალისმომჭრელი სიკაშკაშის და დამაყრუებელი ხმაურით დაგვირგვინდა.[5]ექსპედიციის შედეგად რაიმე მნიშვნელოვანს ვერ მიაკვლიეს, თუმცა მცირე რაოდენობით აღმოჩნდა მიკროსკოპული სილიკატური და მაგნეტიტური ბურთები.
როგორც შემდგომ გაირკვა, ცეცხლოვანი სხეული ჩამოვარდა მდინარე პოდკამენაია-ტუნგუსკის მარჯვენა შენაკადის ჩამბის აუზში.
მოვლენათა მსვლელობა დადგენილია, რომ მოვლენების განვითარებამდე სამი დღით ადრე, დაწყებული 1908 წლის 27 ივნისიდან ევროპის, რუსეთის ევროპული ნაწილისა და ციმბირის ტერიტორიებზე შეინიშნებოდა უცნაური ატმოსფერული მოვლენები: ვერცხლისებრი ღრუბლები, ბინდი და სხვ.[7] ბრიტანელი ასტრონომი უილიამ ფრედერიკ დენინგიწერს: „30 ივნისის ღამით ბრისტოლის თავზე არსებული ცა იმდენად ნათელი იყო, რომ ვარსკვლავები აღარც კი ჩანდნენ, და რომ ცის ჩრდილოეთ ნაწილს მოწითალო შეფერილობა ჰქონოდა, ხოლო აღმოსავლეთურს — მომწვანო“.[8]დილით 1908 წლის 30 ივნისს ცენტრალურ ციმბირში გაიფრინა ცეცხლოვანმა სხეულმა, რომელიც ჩრდილოეთური მიმართულებით მოძრაობდა; მისი ეს ფრენა დაფიქსირდა არაერთ დასახლებულ პუნქტზე, რომელშიაც ასევე ქუხილის ხმები გაისმოდა. სხეულის ფორმა აღიწერება მომრგვალოდ, სფეროსებურად ან ცილინდრულად. ფერი როგორც წითელი, ისევე ყვითელი ან თეთრი.
ადგილობრივი დროით 7 საათსა და 14 წუთზე ცეცხლოვანი სხეული აფეთქდა. აფეთქების სიმძლავრე განისაზღვრა 40-50 მეგატონით, რაც შეესატყვისება უძლიერესი წყალბადის ბომბის ენერგიას.
ადგილობრივი დროით 7 საათსა და 14 წუთზე ცეცხლოვანი სხეული აფეთქდა. აფეთქების სიმძლავრე განისაზღვრა 40-50 მეგატონით, რაც შეესატყვისება უძლიერესი წყალბადის ბომბის ენერგიას.
რამდენიმე წლიურ დეკადაში ერთხელ დედამიწას ეცემა 1 ტონა მასის სხეული. უფრო დიდი მასის – ერთი კილომეტრი ზომის მქონე სხეულის დედამიწაზე დაცემის სიხშირე საშუალოდ რამდენიმე ათეული ათასი წელია.
დაახლოებით 50 000 წლის წინ ასეთი ზომის მეტეორიტი ჩამოვარდა არიზონის უდაბნოში. 1908 წლის 30 ივლისს რუსეთის ტერიტორიაზე, ტუნგუსკაში, ჩამოვარდა მეტეორიტი. ამ დროს დარტყმითმა ტალღამ ლონდონამდე მიაღწია აფეთქებიდან 4 საათის შემდეგ. მეტეორიტის ჩამოვარდნით გამოწვეული ნათება იმდენად დიდი იყო, რომ ევროპაში ღამით კითხვაც კი შეიძლებოდა. 65 მილიონი წლის წინ დიდი მეტეორიტის დღევანდელი მექსიკის ტერიტორიაზე ჩამოვარდნამ გამოიწვია დიდი კატაკლიზმები დედამიწაზე. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ამ მეტეორიტის ჩამოვარდნამ გამოიწვია იმ დროისთვის დომინანტი ცოცხალი ორგანიზმების (მაგ. დინოზავრების) გადაშენება. ასეთი მასშტაბური მოვლენა რამდენიმე ათეულ მილიონ წელიწადში ერთხელ შეიძლება მოხდეს.
1994 წლის 22 ივლისს დაფიქსირდა რამდენიმე ნაწილად დაშილილი კომეტის ნატეხების შეჯახება იუპიტერთან. ამ შეჯახებამ ასტრონომები დააფიქრა იმის შესახებ, რომ ციური სხეულები შეიძლება სერიოზული საფრთხე იყოს დედამიწისთვის. თუ დედამიწას დაეჯახება ასტეროიდი, რომელიც 20 კილომეტრი საათში სიჩქარით მოძრაობს და რომლის ზომა დაახლოებით ერთი კილომეტრია, მაშინ დაჯახებით გამოწვეული ნგრევა 20-ჯერ გადააჭარბებს დღეს არსებული ყველა ბირთვული იარაღის შესაძლო აფეთქებისას მიღებულ შედეგს. 300 მეტრი დიამეტრის მქონე ასტეროიდი, რომელსაც მეცნიერებმა აპოფისი უწოდეს, 2029 წლის აპრილში იმდენად ახლოს ჩაუვლის დედამიწას, რომ მისი დანახვა შეუიარაღებელი თვალითაც იქნება შესაძლებელი. არსებობს მცირე ალბათობა იმისა, რომ 2036 წელს აპოფისი კვლავ დაბრუნდება და შესაძლოა დაეჯახოს დედამიწას. ასტრონომებმა დააფიქსირეს ასტეროიდი, რომლის ზომა ერთი კილომეტრია და ის დედამიწას, სავარაუდოდ, 2880 წელს დაეჯახება ან სახიფათო მანძილზე ჩაუვლის. აპოფისის დაჯახებამ შეიძლება გამოიწვიოს ერთი დიდი ქვეყნის განადგურება…
1994 წლის 22 ივლისს დაფიქსირდა რამდენიმე ნაწილად დაშილილი კომეტის ნატეხების შეჯახება იუპიტერთან. ამ შეჯახებამ ასტრონომები დააფიქრა იმის შესახებ, რომ ციური სხეულები შეიძლება სერიოზული საფრთხე იყოს დედამიწისთვის. თუ დედამიწას დაეჯახება ასტეროიდი, რომელიც 20 კილომეტრი საათში სიჩქარით მოძრაობს და რომლის ზომა დაახლოებით ერთი კილომეტრია, მაშინ დაჯახებით გამოწვეული ნგრევა 20-ჯერ გადააჭარბებს დღეს არსებული ყველა ბირთვული იარაღის შესაძლო აფეთქებისას მიღებულ შედეგს. 300 მეტრი დიამეტრის მქონე ასტეროიდი, რომელსაც მეცნიერებმა აპოფისი უწოდეს, 2029 წლის აპრილში იმდენად ახლოს ჩაუვლის დედამიწას, რომ მისი დანახვა შეუიარაღებელი თვალითაც იქნება შესაძლებელი. არსებობს მცირე ალბათობა იმისა, რომ 2036 წელს აპოფისი კვლავ დაბრუნდება და შესაძლოა დაეჯახოს დედამიწას. ასტრონომებმა დააფიქსირეს ასტეროიდი, რომლის ზომა ერთი კილომეტრია და ის დედამიწას, სავარაუდოდ, 2880 წელს დაეჯახება ან სახიფათო მანძილზე ჩაუვლის. აპოფისის დაჯახებამ შეიძლება გამოიწვიოს ერთი დიდი ქვეყნის განადგურება…
მეტეორიტები მარსიდან და მთვარედან
თუ ოდესმე გქონიათ მისწრაფება გქონოდათ რაიმე არადედამიწისეული, მაშინ სწორედ ახლა გეძლევათ ამის შანსი.
14 ოქტომბერს მანჰეტენზე გასაყიდად გამოფინეს დედამიწზე ჩამოცვენილი მარსისა და მთვარის ნატეხები, ასტეროიდები. ეს იყო ყველაზე ფართო სახალხო მეტეორიტული აუქციონი, რაც კი ოდესმე გამართულა. სულ 125 ნივთი იყო გამოფენილი.
მეტეორიტთა უმრავლესობა წარმომავლობით ასტეროიდული სარტყლიდანაა.კვლევებით არის დადგენილი, რომ ზოგიერთი მათგანი აქ ვესტადან მოხვდა. ამ ასტეროიდის სამხრეთ პოლუსთან, კრატერის სახით, დიდი შეჯახების კვალია წარმოდგენილი, რომლის დროსაც კოსმოსში, ჩვენი მიმართულებითაც, ქვების უამრავი რაოდენობა გამოიტყორცნა. რაც შეეხება მარსულ ქვებს, ისინი კაცობრიობისთვის საკმაოდ მნიშვნელოვანია, რადგან ადამიანები ჯერჯერობით მარსიდან ქვების ჩამოტანას ვერ ახერხებენ, ამიტომ ისინი მეცნიერებს დიდ დახმარებას უწევენ კვლევებში(მეტეორიტის ფრაგმენტი ოქროზე ძვირფასია).
სამეცნიერო კვლევების გარდა ეს ქვები ეგზოტიკური დანიშნულებითაც ძალიან მიმზიდველია. ზოგიერთს აბსტრაქტული ფორმა აქვს, ზოგიც უცხო სკულპტურულ ფორმას მოგვაგონებს. მარსული მეტეორიტის ეს პატარა ფრაგმენტი 2011 წლის ივლისში მოროკოში დაეშვა და ქვაც სწორედ ამ ქვეყნის სახელს ატარებს. იგი 327 გრამს იწონის და ახლა ლონდონის ისტორიული მუზეუმის კუთვნილებაა.
მეტეორიტებს ფასი არა აქვთ მანამ, სანამ მათ სპეციალისტი არ დაამუშავებს. იმისათვის, რომ გამოვიკვლიოთ მეტეორიტი პირველ რიგში უნდა დავათვალიეროთ მისი შიგთავსი, ამისათვის მას პატარა ნატეხი უნდა ჩამოვაჭრათ. ხოლო ყველაზე ღირებულია როცა მეტეორიტს ვარდნის პროცესში დააფიქსირებ და არა უკვე მიწაზე დაცემულს, განაცხადა აუქციონის კონსულტანტმა დერილ პიტმა.
აუქციონი მომავალშიც გაგრძელდება და თუ გაგიმართლებთ და იქ მოხვდებით ერთი პატარა ნატეხი ჩვენთვისაც გამოაყოლეთ.
თუ ოდესმე გქონიათ მისწრაფება გქონოდათ რაიმე არადედამიწისეული, მაშინ სწორედ ახლა გეძლევათ ამის შანსი. 14 ოქტომბერს მანჰეტენზე გასაყიდად გამოფინეს დედამიწზე ჩამოცვენილი მარსისა და მთვარის ნატეხები, ასტეროიდები. ეს იყო ყველაზე ფართო სახალხო მეტეორიტული აუქციონი, რაც კი ოდესმე გამართულა. სულ 125 ნივთი იყო გამოფენილი. სამეცნიერო კვლევების გარდა ეს ქვები ეგზოტიკური დანიშნულებითაც ძალიან მიმზიდველია. ზოგიერთს აბსტრაქტული ფორმა აქვს, ზოგიც უცხო სკულპტურულ ფორმას მოგვაგონებს. მარსული მეტეორიტის ეს პატარა ფრაგმენტი 2011 წლის ივლისში მოროკოში დაეშვა და ქვაც სწორედ ამ ქვეყნის სახელს ატარებს. იგი 327 გრამს იწონის და ახლა ლონდონის ისტორიული მუზეუმის კუთვნილებაა.ეროსი (ასტეროიდი)
433 ეროსი — დედამიწის მახლობლად მდებარე აღმოჩენილი პირველი ასტეროიდი. აღმოაჩინა 1898 წელს გერმანელმა ასტრონომმა კარლ ვიტმა და ბერძნული მითოლოგიითსიყვარულის ღმერთის სახელი ქვია. ამ S-ტიპის ასტეროიდის ზომაა 13X13X33 კმ და სიდიდით მეორე დედამიწის მახლობლად მდებარე ასტეროიდია 1036 განიმედეს შემდეგ. მეცნიერები მიიჩნევენ, რომ ეს პირველი ასტეროიდი იყო, რომელიც მარსის ორბიტას მიუახლოვდა. ასევე მიიჩნევენ, რომ ეს ასტეროიდი აღემატება სიდიდით იმ ასტეროიდს, რომელმაც ჩიკხულუბის კრატერი წარმოქმნა იუკატანში, და რომელსაც დინოზავრების ამოწყდომას მიაწერენ.
ვესტა უბერებელი ასტეროიდი აღმოჩნდა
ასტრონომებმა, რომლებიც ზონდ ”DAWN”-იდან მიღებულ მონაცემებზე მუშაობენ, აღმოაჩინეს, რომ კოსმოსური ეროზიის პროცესები, დამხასიათებელი მთვრისა და სხვა უატმოსფრო ციური სხეულებისთვის, გაურკვეველი მიზეზების გამო გიგანტურ ასტეროიდ ვესტას არ ეხება(NATURE;SCIENCENOW).
მეცნიერთა დასკვნები ვესტას ზედაპირის სპექტრების შესწავლას ეფუძნება. მათ დამახასიათებელი რკინის ნანონაწილაკები ვერ აღმოაჩინეს, რომლებიც გრუნტის ზედა ფენებში უნდა იყვნენ. თანამედროვე წარმოდგენებით, ზედაპირზე მეტალის მიკროსკოპული ბურთულები ორთქლიდან კონდენსაციის შედეგად ხვდებიან. გაზურ მდგომარეობაში მეტალი ზედაპირზე კოსმოსური მტვრის ნაწილაკების ვარდნითა და მზის ქარის ზემოქმედებით გადადის.
კოსმოსური ეროზიის ასეთი პროცესები, მაგალითად, მთვარის რეგოლითის გაშავებას იწვევენ. ეს მთვარის კრატერების ფოტოებზე კარგად შეიმჩნევა, სადაც უფრო ნათელი გრუნტი სიღრმიდან მაღლა ამოდის. დროთა განმავლობაში, ისიც ეროზიას განიცდის და ბნელდება.
ადრე ითვლებოდა, რომ ასეთი ეროზია ყველა უატმოსფერო კოსმოსურ სხეულებზე ხდებოდა, თუმცა ვესტაზე ეს არ შეიმჩნევა. შესაძლებელია, რომ მიზეზი ვესტას მაგნიტური ველია, რომელიც მზის ქარს გადახრის. მისი ზემოქმედება მთავრისცალკეულ ნაწილებშიც ფიქსირდება.
ასტრონომთა თქმით, გრუნტის ფერთა განსხვავებები, რომელთა ნახვა ვესტას ფოტოებზეა შესაძლებელი, არა ეროზიასთან, არამედ ასტეროიდის ნივთიერებათა არევითაა გამოწვეული. აღსანიშნავია, რომ დროთა განმავლობაში ისინიც ქრებიან, ოღონდ სხვა მექანიზმით - ახალი შეჯახებებით გამოწვეული შემდგომი არევით.
ვესტა მზის სისტემის ერთ-ერთი დიდი ასტეროიდია. ის ასტეროიდების მთავარ სარტყელში მდებარეობს - მარსსადა იუპიტერს შორის(ვესტას მაგნიტური ველი ჰქონდა).
ასტრონომებმა, რომლებიც ზონდ ”DAWN”-იდან მიღებულ მონაცემებზე მუშაობენ, აღმოაჩინეს, რომ კოსმოსური ეროზიის პროცესები, დამხასიათებელი მთვრისა და სხვა უატმოსფრო ციური სხეულებისთვის, გაურკვეველი მიზეზების გამო გიგანტურ ასტეროიდ ვესტას არ ეხება(NATURE;SCIENCENOW).
მეცნიერთა დასკვნები ვესტას ზედაპირის სპექტრების შესწავლას ეფუძნება. მათ დამახასიათებელი რკინის ნანონაწილაკები ვერ აღმოაჩინეს, რომლებიც გრუნტის ზედა ფენებში უნდა იყვნენ. თანამედროვე წარმოდგენებით, ზედაპირზე მეტალის მიკროსკოპული ბურთულები ორთქლიდან კონდენსაციის შედეგად ხვდებიან. გაზურ მდგომარეობაში მეტალი ზედაპირზე კოსმოსური მტვრის ნაწილაკების ვარდნითა და მზის ქარის ზემოქმედებით გადადის.
კოსმოსური ეროზიის ასეთი პროცესები, მაგალითად, მთვარის რეგოლითის გაშავებას იწვევენ. ეს მთვარის კრატერების ფოტოებზე კარგად შეიმჩნევა, სადაც უფრო ნათელი გრუნტი სიღრმიდან მაღლა ამოდის. დროთა განმავლობაში, ისიც ეროზიას განიცდის და ბნელდება.
ადრე ითვლებოდა, რომ ასეთი ეროზია ყველა უატმოსფერო კოსმოსურ სხეულებზე ხდებოდა, თუმცა ვესტაზე ეს არ შეიმჩნევა. შესაძლებელია, რომ მიზეზი ვესტას მაგნიტური ველია, რომელიც მზის ქარს გადახრის. მისი ზემოქმედება მთავრისცალკეულ ნაწილებშიც ფიქსირდება.
ასტრონომთა თქმით, გრუნტის ფერთა განსხვავებები, რომელთა ნახვა ვესტას ფოტოებზეა შესაძლებელი, არა ეროზიასთან, არამედ ასტეროიდის ნივთიერებათა არევითაა გამოწვეული. აღსანიშნავია, რომ დროთა განმავლობაში ისინიც ქრებიან, ოღონდ სხვა მექანიზმით - ახალი შეჯახებებით გამოწვეული შემდგომი არევით.
ვესტა მზის სისტემის ერთ-ერთი დიდი ასტეროიდია. ის ასტეროიდების მთავარ სარტყელში მდებარეობს - მარსსადა იუპიტერს შორის(ვესტას მაგნიტური ველი ჰქონდა).
ასტეროიდი 2012 LZ1 ორჯერ დიდი აღმოჩნდა
მასიური ასტეროიდი, რომელმაც დედამწას ელვის სისწრაფით ჩაუარა, სინამდვილეში ორჯერ დიდი აღმოჩნდა, ვიდრე მეცნიერებს ეგონათ(ვიდეო).
2012 LZ1 ჩვენს პლანეტას 5 300 000 კილომტრის დისტანციაზე 14 ივნისს მოუახლოვდა. ეს 14-ჯერ მეტია მანძილზე დედამიწიდან მთვარემდე, ამიტომ შეაჯახება არ მოხდა.
ასტრონომებმა თავის დროზე მოასწრესარესიბოს ობსერვატორიისლოკაციური სისტემის ასტეროიდზე დამიზნება და იმის დადგენა, რომ 2012 LZ1-ის ზომები არასწორად იყო შეფასებული.
2012 წლის დასაწყისში 2012 LZ1-ის ზომა მისი ელვარების მიხედვით შეფასდა, ახლა კი მეცნიერები აცხადებენ, რომ ამ მოგრძოასტეროიდის ნამდვილი ზომა 1 კილომეტრია.
სპეციალისტთა თქმით, ასეთი მასიური ობიექტის დედამიწზე ჩამოვარდნას სერიოზული გლობალური შედეგები შეიძლებოდა მოჰყოლოდა. თუმცა, რადიოლოკაციურმა გაზომვებმა აჩვენა, რომ ობიექტს უახლოესი 750 წლის განმავლობაში დედამიწაზე მოხვედრის არანაირი შანსი არა აქვს.
მასიური ასტეროიდი, რომელმაც დედამწას ელვის სისწრაფით ჩაუარა, სინამდვილეში ორჯერ დიდი აღმოჩნდა, ვიდრე მეცნიერებს ეგონათ(ვიდეო).
2012 LZ1 ჩვენს პლანეტას 5 300 000 კილომტრის დისტანციაზე 14 ივნისს მოუახლოვდა. ეს 14-ჯერ მეტია მანძილზე დედამიწიდან მთვარემდე, ამიტომ შეაჯახება არ მოხდა.
ასტრონომებმა თავის დროზე მოასწრესარესიბოს ობსერვატორიისლოკაციური სისტემის ასტეროიდზე დამიზნება და იმის დადგენა, რომ 2012 LZ1-ის ზომები არასწორად იყო შეფასებული.
2012 წლის დასაწყისში 2012 LZ1-ის ზომა მისი ელვარების მიხედვით შეფასდა, ახლა კი მეცნიერები აცხადებენ, რომ ამ მოგრძოასტეროიდის ნამდვილი ზომა 1 კილომეტრია.
სპეციალისტთა თქმით, ასეთი მასიური ობიექტის დედამიწზე ჩამოვარდნას სერიოზული გლობალური შედეგები შეიძლებოდა მოჰყოლოდა. თუმცა, რადიოლოკაციურმა გაზომვებმა აჩვენა, რომ ობიექტს უახლოესი 750 წლის განმავლობაში დედამიწაზე მოხვედრის არანაირი შანსი არა აქვს.
ჰერჯენროთერი იშლება, 2007 PA8-მ კი ახლოს ჩაგვიფრინა არესობის ობსერვატორიის ასტრონომები ასტეროიდს 19 ივნისს აკვირდებოდნენ, რათა უფრო ზუსტად დაედგინათ მისი ორბიტა, ზომა, ბრუნვის სიჩქარე და ფორმა.
კომეტა 168P/ჰერჯენროთერი, რომელმაც მზის სისტემის შიგა ნაწილამდე მოაღწია, ნაწილებად იშლება.
ამის შესახებ განცხადება ობსერვატორია REMANZACCO-ს ასტრონომებმა გააკეთეს, რომლებიც ობიექტეზე დაკვირვებას ტელესკოპ FAULKES-ის საშუალებით ახდენდნენ. მოგვიანებით ეს მოვლენა კიტ-პიკისა და NOAO-ს ობსერვატორიებმაც დაადასტურეს. კომეტას ოთხი ნაწილი გამოეყო, ხოლო თავი კიდევ უფრო ელვარე გახდა. ამჟამად მისი დანახვა მხოლოდ დიდი ტელესკოპებითაა შესაძლებელი, ანდრომედასა და ხვლიკის თანავარსკვლავედებს შორის.
ჰერჯენროთერის კომეტის ორბიტა კარგადაა შესწავლილი. მეცნიერთა თქმით, მისი ფრაგმენტები დედამიწისთვის არანაირ საფრთხეს არ წარმოადგენენ(SPACEREF).
ასტეროიდი 2007 PA8 პატარა ზომის ბნელი სხეულია, რომელიც დედამიწას 6 ნოემბერს 6,5 მილიონი კილომეტრის მანძილზე მოუახლოვდა, რაც 0,043 ასტრონომულ ერთეულს ან დედამიწიდან მთვარემდე 17-ჯერ მეტ მანძილს უტოლდება.
რადარ DEEP SPACE NETWORK-ის ანტენის შესაძლებლობები, რომელიც უდაბნო მოჰავეში მდებარეობს(კალიფორნია), ყველაზე უფრო ბნელი სხეულების აღმოჩენის საშუალებას იძლევა. მიღებული მონაცემები ასტეროიდის დეტალური გამოსახულების მისაღებად იქნება გამოყენებული.
ფოტოზე ასტეროიდის უსწორმასწორი კონტურების სხვა და ხვა პროექცია შეგვიძია ვნახოთ. გადაღება კოსმოსური ლოდის ნელ ბრუნვასთან ერთად ხდებოდა. გულმოდგინედ დათვალიერბის მერე მასზე ქედები და კრატერებიც შეიძლება შევამჩნიოთ.
კომეტა 168P/ჰერჯენროთერი, რომელმაც მზის სისტემის შიგა ნაწილამდე მოაღწია, ნაწილებად იშლება. ამის შესახებ განცხადება ობსერვატორია REMANZACCO-ს ასტრონომებმა გააკეთეს, რომლებიც ობიექტეზე დაკვირვებას ტელესკოპ FAULKES-ის საშუალებით ახდენდნენ. მოგვიანებით ეს მოვლენა კიტ-პიკისა და NOAO-ს ობსერვატორიებმაც დაადასტურეს. კომეტას ოთხი ნაწილი გამოეყო, ხოლო თავი კიდევ უფრო ელვარე გახდა. ამჟამად მისი დანახვა მხოლოდ დიდი ტელესკოპებითაა შესაძლებელი, ანდრომედასა და ხვლიკის თანავარსკვლავედებს შორის.
ჰერჯენროთერის კომეტის ორბიტა კარგადაა შესწავლილი. მეცნიერთა თქმით, მისი ფრაგმენტები დედამიწისთვის არანაირ საფრთხეს არ წარმოადგენენ(SPACEREF). ასტეროიდი 2007 PA8 პატარა ზომის ბნელი სხეულია, რომელიც დედამიწას 6 ნოემბერს 6,5 მილიონი კილომეტრის მანძილზე მოუახლოვდა, რაც 0,043 ასტრონომულ ერთეულს ან დედამიწიდან მთვარემდე 17-ჯერ მეტ მანძილს უტოლდება. რადარ DEEP SPACE NETWORK-ის ანტენის შესაძლებლობები, რომელიც უდაბნო მოჰავეში მდებარეობს(კალიფორნია), ყველაზე უფრო ბნელი სხეულების აღმოჩენის საშუალებას იძლევა. მიღებული მონაცემები ასტეროიდის დეტალური გამოსახულების მისაღებად იქნება გამოყენებული.
ფოტოზე ასტეროიდის უსწორმასწორი კონტურების სხვა და ხვა პროექცია შეგვიძია ვნახოთ. გადაღება კოსმოსური ლოდის ნელ ბრუნვასთან ერთად ხდებოდა. გულმოდგინედ დათვალიერბის მერე მასზე ქედები და კრატერებიც შეიძლება შევამჩნიოთ.
იშვიათი მეტეორიტების წარმომავლობა
მეტეორიტთა სიმრავლეში, რომლებსაც დედამიწაზე პოულობენ, მეცნიერები ყველაზე უფრო საინტერესო და იშვიათი ტიპის კოსმოსურ ნასხვრევებს გამოყოფენ.
ასეთებს ეკუთვნიან მეტეორიტები, რომლებსაც პალასიტები უწოდეს(PALLASITE). ეს თავისებური ტიპის რკინა-ქვის მეტეორიტებია(ხონდრიტები და ახონდრიტები). ისინი რკინა-ნიკელის ფუძეს წარმოადგენენ ოლივინის ხშირი ჩანართებით. მეტეორიტებმა სახელი გერმანელი-რუსი მეცნიერის პეტერ პალასის საპატივცემულოდ მიიღეს, მან ასეთი მეტეორიტი კრასნოიარსკის მახლობლად იპოვა.
ეს მეტეორიტები ნამდვილად შთამბეჭდავად გამოიყურებიან და უცნაური სილამაზის ნახევრადძვირფას ქვებს მოგვაგონებენ.
დღეისათვის მეცნიერები პალასიტებს სამ ჯგუფად ყოფენ: ძირითადი, ”არწივის” და პალასიტ-პიროქსენისჯგუფებად.
ყველაზე უფრო თანამედროვე ლაზერის გამოყენებით, მეცნიერებმა პალასიტების ახალი კვლევა ჩაატარეს და დაადგინეს, რომ ეს მეტეორიტები ასტეროიდებისა და პლანეტისმაგვარი ობიექტების შეჯახებებით გაჩნდნენ, რომელბიც ჩვენს პლანეტაზე დაახლოებით 30-ჯერ მცირე ზომისანი იყვნენ. შედეგად გაჩდნენ მინარევები, რომელბიც თვითონ ასტეროიდისა და ხსენებული ობიექტების კომპონენტებისგან შედგებოდნენ.
”პალასიტების შესწავლით ჩვენ შევძლებთ უკეთ გავიგოთ, თუ როგორ ჩამოყალიბდნენ სხვა და ხვა ტიპის ციური სხეულები მზის სისტემის(1) განვითარების ადრეულ ეტაპებზე” - ამბობს კვლევის ერთ-ერთი მონაწილე ჯონ ტარდუნო.
მეტეორიტთა სიმრავლეში, რომლებსაც დედამიწაზე პოულობენ, მეცნიერები ყველაზე უფრო საინტერესო და იშვიათი ტიპის კოსმოსურ ნასხვრევებს გამოყოფენ.
ასეთებს ეკუთვნიან მეტეორიტები, რომლებსაც პალასიტები უწოდეს(PALLASITE). ეს თავისებური ტიპის რკინა-ქვის მეტეორიტებია(ხონდრიტები და ახონდრიტები). ისინი რკინა-ნიკელის ფუძეს წარმოადგენენ ოლივინის ხშირი ჩანართებით. მეტეორიტებმა სახელი გერმანელი-რუსი მეცნიერის პეტერ პალასის საპატივცემულოდ მიიღეს, მან ასეთი მეტეორიტი კრასნოიარსკის მახლობლად იპოვა.
ეს მეტეორიტები ნამდვილად შთამბეჭდავად გამოიყურებიან და უცნაური სილამაზის ნახევრადძვირფას ქვებს მოგვაგონებენ.
დღეისათვის მეცნიერები პალასიტებს სამ ჯგუფად ყოფენ: ძირითადი, ”არწივის” და პალასიტ-პიროქსენისჯგუფებად.
ყველაზე უფრო თანამედროვე ლაზერის გამოყენებით, მეცნიერებმა პალასიტების ახალი კვლევა ჩაატარეს და დაადგინეს, რომ ეს მეტეორიტები ასტეროიდებისა და პლანეტისმაგვარი ობიექტების შეჯახებებით გაჩნდნენ, რომელბიც ჩვენს პლანეტაზე დაახლოებით 30-ჯერ მცირე ზომისანი იყვნენ. შედეგად გაჩდნენ მინარევები, რომელბიც თვითონ ასტეროიდისა და ხსენებული ობიექტების კომპონენტებისგან შედგებოდნენ.
”პალასიტების შესწავლით ჩვენ შევძლებთ უკეთ გავიგოთ, თუ როგორ ჩამოყალიბდნენ სხვა და ხვა ტიპის ციური სხეულები მზის სისტემის(1) განვითარების ადრეულ ეტაპებზე” - ამბობს კვლევის ერთ-ერთი მონაწილე ჯონ ტარდუნო.
კომეტები ვეშაპის თანავარსკვლავედში
კალიფორნიის უნივერსიტეტის მეცნიერებმა დაადგინეს, თუ რა ხდება ვეშაპის თანავარსკვლავედში.
აღმოჩნდა, რომ ამ ეკვატორულ თანავარსკვლავედში, მილიონობით წლების განმავლობაში, კომეტები ერთმანეთს ყოველ 6 წამში ეჯახებიან. კოსმოსური ავარიები უკვე დიდი ხანია ამ თანავარსკვლავედისთვის ნორმად არის ქცეული.
თანავარსკვლავედის დანახვა ცის თაღზე შეუიარაღებელი თვალითაც არის შესაძლებელი. დამზერის საუკეთესი დრო ოქტომბერი და ნოემბერია.
ვეშაპის თანავარსკვლავედის მნათობები გაზურ-მტვროვანი დისკოებით არიან გარსშემორტყმულნი, რომლებშიც უზარმაზარი მოცულობის გაზია თავმოყრილი. ასტრონომების განსაკუთრებულ ყურაღებას ვარსკვლავი 49 CETI იმსახურებს. მის გარშემო გიგანტური გაზურ-მტვროვანი დისკოა. ახალგაზრდა ვარსკვლავები, რომელთა ასაკი 1 მილიონამდე წელია, ერთდროულად გაზისა და მტვრის შემცველ დისკოეებში არიან ჩაფლული, თუმცა ამ დისკოებს გაფანტვის ტენდენცია ახასიათებთ(გამოსხივებით თვითონვე ფანტავენ). 49 CETI ამ ვარსკვლავებზე ხნიერია, თუმცა მისი გაზურ-მტვროვანი დისკო არც გაიფანტულა და არც აორთქლებულა.
სავარაუდოდ 49 CETI-ს ასაკი დაახლოებით 40 მილიონი წელია. გაუგებარია რატომ არ გაიფანტა მისი დისკო და როგორ შეინარჩუნა მან მოცულობა.
მეცნიერებმა ამ გამოცანის ამოხსნა მოახერხეს. აღმოჩნდა, რომ 49 CETI-ს გარშემო ასეულობით ტრილიონი კომეტა მოძრაობს, რომელთა შეჯახებები დისკოს, გაზების მუდმივი მარაგებით კვებავენ. ეს შეჯახებები, როგორც ჩანს, ყოველ 6 წამში ხდება, რითაც გაზურ-მტვროვანი დისკო გაზებით მუდმივად მარაგდება(უცხო კომეტები - როგორც ჩვენები).
კალიფორნიის უნივერსიტეტის მეცნიერებმა დაადგინეს, თუ რა ხდება ვეშაპის თანავარსკვლავედში.
აღმოჩნდა, რომ ამ ეკვატორულ თანავარსკვლავედში, მილიონობით წლების განმავლობაში, კომეტები ერთმანეთს ყოველ 6 წამში ეჯახებიან. კოსმოსური ავარიები უკვე დიდი ხანია ამ თანავარსკვლავედისთვის ნორმად არის ქცეული.
თანავარსკვლავედის დანახვა ცის თაღზე შეუიარაღებელი თვალითაც არის შესაძლებელი. დამზერის საუკეთესი დრო ოქტომბერი და ნოემბერია.
ვეშაპის თანავარსკვლავედის მნათობები გაზურ-მტვროვანი დისკოებით არიან გარსშემორტყმულნი, რომლებშიც უზარმაზარი მოცულობის გაზია თავმოყრილი. ასტრონომების განსაკუთრებულ ყურაღებას ვარსკვლავი 49 CETI იმსახურებს. მის გარშემო გიგანტური გაზურ-მტვროვანი დისკოა. ახალგაზრდა ვარსკვლავები, რომელთა ასაკი 1 მილიონამდე წელია, ერთდროულად გაზისა და მტვრის შემცველ დისკოეებში არიან ჩაფლული, თუმცა ამ დისკოებს გაფანტვის ტენდენცია ახასიათებთ(გამოსხივებით თვითონვე ფანტავენ). 49 CETI ამ ვარსკვლავებზე ხნიერია, თუმცა მისი გაზურ-მტვროვანი დისკო არც გაიფანტულა და არც აორთქლებულა.
სავარაუდოდ 49 CETI-ს ასაკი დაახლოებით 40 მილიონი წელია. გაუგებარია რატომ არ გაიფანტა მისი დისკო და როგორ შეინარჩუნა მან მოცულობა.
მეცნიერებმა ამ გამოცანის ამოხსნა მოახერხეს. აღმოჩნდა, რომ 49 CETI-ს გარშემო ასეულობით ტრილიონი კომეტა მოძრაობს, რომელთა შეჯახებები დისკოს, გაზების მუდმივი მარაგებით კვებავენ. ეს შეჯახებები, როგორც ჩანს, ყოველ 6 წამში ხდება, რითაც გაზურ-მტვროვანი დისკო გაზებით მუდმივად მარაგდება(უცხო კომეტები - როგორც ჩვენები).
გალაქტიკები
გალაქტიკები
გალაქტიკა — ვარსკვლავების, ვარსკვლავთშორისი არის, მტვრისა და უჩინარი მატერიების დიდი სისტემა, რომელიც გრავიტაციული ზემოქმედებით უკავშირდება ერთმანეთს. ჩვეულებრივ გალაქტიკაში შედის 10 მილიონიდან (107) რამდენიმე ტრილიონამდე (1012) ვარსკვლავი. გალაქტიკების დიდი ნაწილი შედგება პატარა ვარსკვლავური სისტემებისგან. როგორც წესი, გალაქტიკის დიამეტრი ათი ათასიდან ასი ათას სინათლის წლამდე მერყეობს. გალაქტიკის მასის დაახლოებით 90% უცნობ შავ მატერიაზე მოდის, ეს კომპონენტი ჯერ-ჯერობით შეუსწავლელია. არსებობს თვალსაზრისი, რომ გალაქტიკის ცენტრში შავი ხვრელი მდებარეობს. აგრეთვე მიიჩნევენ, რომ სამყაროში 100 მილიარდი გალაქტიკაა. არსებობს სამი სახის გალაქტიკა: ელიფსური, სპირალური და არასწორი გალაქტიკა.
ირმის ნახტომი (ჩვენი გალაქტიკა), დისკოსებრი სპირალურ გალაქტიკაა, მისი დიამეტრია 30 კილოპარსეკი (ანუ 100 000 სინათლის წელი), სისქე კი 3000 სინათლის წელი. მასში შედის დაახლოებით 200-დან 400 მილიარდამდე ვარსკვლავი, ხოლო მისი მასა შეადგენს მზის მასას 3×1012-ს.
ძალიან ცოტაა განცალკევებული გალაქტიკების რაოდენობა. გალაქტიკები ხშირად ერთად ჯგუფდებიან. ზოგიერთი ჯგუფი ორმოცდაათამდე გალაქტიკისაგან შედგება. არსებობს უფრო დიდი ზომის „ოჯახი“, რომელიც რამდენიმე ათას გალაქტიკას მოიცავს. დროთა განმავლობაში ისინი ერთმანეთში ირევიან და წარმოქმნიან ერთ-ერთ ყველაზე დიდ სტრუქტურასკოსმოსში, რომლის შუაგულშიც მდებარეობს მათ შორის ყველაზე დიდი ელიფსური გალაქტიკა.
გალაქტიკები
გალაქტიკა — ვარსკვლავების, ვარსკვლავთშორისი არის, მტვრისა და უჩინარი მატერიების დიდი სისტემა, რომელიც გრავიტაციული ზემოქმედებით უკავშირდება ერთმანეთს. ჩვეულებრივ გალაქტიკაში შედის 10 მილიონიდან (107) რამდენიმე ტრილიონამდე (1012) ვარსკვლავი. გალაქტიკების დიდი ნაწილი შედგება პატარა ვარსკვლავური სისტემებისგან. როგორც წესი, გალაქტიკის დიამეტრი ათი ათასიდან ასი ათას სინათლის წლამდე მერყეობს. გალაქტიკის მასის დაახლოებით 90% უცნობ შავ მატერიაზე მოდის, ეს კომპონენტი ჯერ-ჯერობით შეუსწავლელია. არსებობს თვალსაზრისი, რომ გალაქტიკის ცენტრში შავი ხვრელი მდებარეობს. აგრეთვე მიიჩნევენ, რომ სამყაროში 100 მილიარდი გალაქტიკაა. არსებობს სამი სახის გალაქტიკა: ელიფსური, სპირალური და არასწორი გალაქტიკა.
ირმის ნახტომი (ჩვენი გალაქტიკა), დისკოსებრი სპირალურ გალაქტიკაა, მისი დიამეტრია 30 კილოპარსეკი (ანუ 100 000 სინათლის წელი), სისქე კი 3000 სინათლის წელი. მასში შედის დაახლოებით 200-დან 400 მილიარდამდე ვარსკვლავი, ხოლო მისი მასა შეადგენს მზის მასას 3×1012-ს.
ძალიან ცოტაა განცალკევებული გალაქტიკების რაოდენობა. გალაქტიკები ხშირად ერთად ჯგუფდებიან. ზოგიერთი ჯგუფი ორმოცდაათამდე გალაქტიკისაგან შედგება. არსებობს უფრო დიდი ზომის „ოჯახი“, რომელიც რამდენიმე ათას გალაქტიკას მოიცავს. დროთა განმავლობაში ისინი ერთმანეთში ირევიან და წარმოქმნიან ერთ-ერთ ყველაზე დიდ სტრუქტურასკოსმოსში, რომლის შუაგულშიც მდებარეობს მათ შორის ყველაზე დიდი ელიფსური გალაქტიკა.
საოცარი გალაქტიკები
ანდრომედა ( ანუ M 31 ) არის ირმის ნახტომის გალაქტიკასთან ყველაზე ახლოს მდებარე სპირალისებური ტიპის დიდი გალაქტიკა. იგი ერთ ბილიონამდე ვარსკვლავისგან შედგება და 2.51 მილიონი სინათლის წლითაა დაშორებული მზის სისტემისაგან. თავისი ზომით ანდრომედას გალაქტიკა რამდენჯერმე უფრო დიდია ირმის ნახტომთან შედარებით და გალაქტიკათა ადგილობრივ ჯგუფში უდიდესია. ანდრომედას გალაქტიკა არის ერთ-ერთი ყველაზე შორეული კოსმიური ობიექტი, რომლის დანახვაც შეუიარაღებელი თვალითაა შესაძლებელი. დედამიწიდან დაკვირვებისას გალაქტიკა ანდრომედას თანავარსკვლავედის ნაწილად ჩანს, რის გამოც თანავარსკვლავედისავით მასაც მითოლოგიური პრინცესა ანდრომედას სახელი ეწოდა.
NGC 6822 ანუ გალაქტიკა ბარნარდა. არარეგულარური გალაქტიკა მშვილდოსნის თანავარსკვლავედში. ერთ-ერთი ჩვენთან ახლომდებარე გალაქტიკა ( 1,63 ± 0,03 მლნ სინათლის წელი) გალაქტიკა ბარნარდას მნიშვნელოვანი როლი უჭირავს ექსტრაგალაქტიკურ მეცნიერებაში. ედვინ ჰაბლმა ჯერ კიდევ 1925 წელს 11 ჰაფეიდსა და 5 ნათელ ნისლეულზე დაკვირვებით დაადგინა, რომ ბარნარდა იყო ჩვენგან დაშორებული არაუმეტეს 70 ათასი სინათლის წელისა. იმ დროს ჯერ კიდევ არ იყო აღმოჩენილი სხვა უფრო ახლომდებარე გალაქტიკების არსებობა, ანუ ბარნარდა მიიჩნეოდა უახლოესად.
გალაქტიკა M 82 ანუ გალაქტიკა სიგარა (რა უგავს ახლა ამას სიგარის) ვარსკვლავებით მდიდარი გალაქტიკა დიდი დათვის თანავარსკვლავედში. მის ცენტრში მდებარეობს სუპერმასიური შავი ხვრელი, ორ უფრო მცირე წონის(90 ჩვენი მზის წონა) ხვრელთან ერთად. ისინი ერთად ყლაპავენ პლანეტებს.
მას შემდეგ, რაც სამყარო საკმარისად გაცივდა, დაიწყო წარმოქმნა ატომურმა მატერიამ.
სამყაროში გაჩნდა შემკვრივებული უბნები. თავის მხრივ, შემკვრივებულმა მატერიამ გრავიტაციული ურთიერთქმედების გამო მიიზიდა სამყაროში გაფანტული სხვა მატერია და შემკვრივებული უბნების ზომა იზრდებოდა. დაიწყეს წარმოქმნა პირველმა ვარსკვლავებმა. შემდეგ შედარებით ახლო მდებარე ვარსკვლავებმა მიიზიდეს ერთმანეთი და წარმოქმნეს ვარსკვლავთა კლასტერები. ვარსკვლავთა კლასტერების გაერთიანებებმა წარმოქმნეს გალაქტიკები. ამჟამად ცნობილია ორასი მილიარდი გალაქტიკა. გალაქტიკაში შეიძლება იყოს ასობით მილიარდი ვარსკვლავი. გალაქტიკებში წარმოიქმნება ვარსკვლავები და პლანეტები.
მას შემდეგ, რაც გალაქტიკა დაასრულებს ევოლუციას, მის სტრუქტურაში გამოიყოფა შემდეგი ელემენტები: შემკვრივებული ბირთვი შუაში და დისკი, რომელიც გარშემორტყმულია ფარული მატერიით.
ჩამოყალიბებული გალაქტიკები შეიძლება იყოს სპირალური, ლიფსური და არარეგულარული ფორმის. სპირალური ფორმა მეტყველებს იმაზე, რომ გალაქტიკის დისკი ბრუნავს.
საწყის ეტაპზე გალაქტიკები არარეგულარული ფორმის იყვნენ. დღეს არსებული “ჩამოყალიბებული” გალაქტიკების ასაკი რამდენიმე მილიარდი წელია. მაგალითად, ჩვენი გალაქტიკის ასაკი თორმეტი მილიარდი სინათლის წელია.
გალაქტიკების ერთობლიობა წარმოქმნის კლასტერებს, კლასტერების ერთობლიობა ქმნის სუპერ კლასტერებს, ხოლო სუპერ კლასტერები ქმნიან გალაქტიკების ქსელებს, ფილამენტებს და კედლებს. ყველაზე დიდი – სლოანის დიდი გალაქტიკური კედელი ზომით არის ერთ მილიარდ სინათლის წელზე მეტის (სინათლის წელიწადი არის მანძილი, რომელსაც სინათლე გადის ერთი წლის განმავლობაში).
სპირალური და ელიფსური გალაქტიკები
ფარულმა მატერიამ ხელი შეუწყო შემკვრივებული ადგილების გაჩენას სამყაროში. ფარული მატერია იზიდავდა ატომურ მატერიას და აგროვებდა მას თავის წიაღში. გალაქტიკები გარემოცულია ფარული მატერიით და ამ ფარული მატერიის გრავიტაციული ძალა ინარჩუნებს გალაქტიკის სტრუქტურას. ფარული მატერიის არსებობა მტკიცდება სხვადასხვა დაკვირვებით. ფარული მატერიის გრავიტაცია ამრუდებს სინათლეს და წყარო, რომლიდან წამოსული სინათლის გზაზე მდებარეობს ფარული მატერია, გვეჩვენება გამრუდებულად.
ყველაზე უცნაური გალაქტიკა
ასტრონომთა აზრით, შორეული ელიფსური გალაქტიკა უზარმაზარ ზომამდე რამდენიმე შავ ხვრელს უნდა „გაებერა“, თუმცა მათდა გასაკვირად, მასში ხვრელების აღმოჩენა ვერ ხერხდება.
ასტრონომები ჩვეულებრივ, ამჩნევენ ნათობის მაქსიმუმს, რომელზეც პასუხისმეგებელი ვარსკვლავების მაღალი კონცენტრაციაა ცენტრალურ შავ ხვრელთან, რომელიც გაფანტულიჰალოთი და ვარსკვლავებითაა შემოფარგლული. გალატიკა A2261-BCG-ს სინათლის უზარმაზარი დიფუზური ლაქა აქვს. ვარსკვლავების სინათლის ინტენსიურობა მთელი გალქტიკის გავლის მერეც არ იცვლება. ამასთან ერთად შავი ხვრელის აღმოჩენაც ვერ ხერხდება.
კვლევის ერთ-ერთი ავტორი თოდ ლაუერი აღნიშნავს: „გალაქტიკაში შავი ხვრელის აღმოჩენა ატამის შუაგულში კურკის აღმოჩენას ჰგავს. ჩვენ ამ გიგანტურ „ატამში“ „ჰაბლით“ ჩავიხედეთ, მაგრამ „კურკა“ ვერ აღმოვაჩინეთ. გაუგებარია, რატომ არ არის აქ შავი ხვრელი, ტელესკოპი გვიჩვენებს, რომ ბირთვში ვარსკვლავების კონცენტრაცია არ არის“.
ასტრონომებმა „The Astrophysical Journal“-ში ამ მოვლენის ახსნის ორი ვერსია გამოაქვეყნეს. პირველის მიხედვით, ორი შავი ხვრელი გრავიტაციულად ერთმანეთში ურევს ვარსკვლავებს და შემდეგ განაბნევს მათ. მეორეს მიხედვით, ხვრელთა წყვილი გალატიკიდან „გაიტყორცენბა“ და ამით მას გრავიტაციული „ღუზის“ გარეშე ტოვებს.
კვლევის მიხედვით, გალატიკა A2261-BCG-ს ცენტრალური ნაწილი სხვა ელვარე გალაქტიკებზე სამჯერ დიდია. ეს გალაქტიკა მონსტრი, გალაქტიკურ გროვა Abell 2261-ში ყველაზე მასიური და ელვარეა(IC 1101).
კვლევის წამყვანი ავტორი მარკ პოსთმანი ამბობს: „როცა მე ამ გალაქტიკის გამოსახულება პირველად ვნახე, მის განსხვავებულობაში მაშინვე დავრწმუნდი. მისი ბირთვი ძალიან დიდი და გაფანტულია. ჩვენი ამოცანაა - შევაგროვოთ ყველა მონაცემი, რომლებიც „ჰაბლმა“ გადმოსცა და ამ ფაქტს სიმართლესთან ახლო ახსნა მოვუძებნოთ“.
მკვლევარები დამატებითი დაკვირვებების ჩატარებას ნიუ-მექსიკოში არსებული ანტენების ყველაზე დიდი მასივით გეგმავენ(VLA; უცნაური NGC 660).
როგორ წარმოიშვა კოსმოსი
არსებობს ორი ძირითადი მოსაზრება კოსმოსის წარმოშობასთან დაკავშირებით:
"დიდი აფეთქება"
1927 წ. ბელგიელმა მღვდელმა და მათემატიკოსმა ჟორჟ ლამეტრმა გამოთქვა სენსაციური მოსაზრება, რომ სამყარო შეიქმნა აფეთქების შედეგად. ეს თეორია რადიკალურად ეწინააღმდეგებოდა იმჟამად არსებულ მეცნიერულ შეხედულებას კოსმოსზე. ლამეტრმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ რელიგია და მეცნიერება არ ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს. როდესაც ლამეტრმა თავისი მოსაზრებები გაუზიარა აინშტაინს, მან ტაში დაუკრა ახალგაზრდა მეცნიერს და უთხრა ”ეს ყველაზე შესანიშნავი და დამაკმაყოფილებელი ახსნაა სამყაროს წარმოშობისა, რაც კი ოდესმე გამიგონია!”.
რაში მდგომარეობს “დიდი აფეთქების თეორია” და რას უნდა ნიშნავდეს სამყაროს მუდმივად გაფართოება? დღეს უკვე დამტკიცებული ჰიპოტეზა სამყაროს გაფართოებაზე მდგომარეობს შემდგომში: დროის უკან დაბრუნება რომ შეიძლებოდეს, მაშინ ცხადი გახდებოდა სამყაროს წარმოშობა ერთი წერტილისგან. გამოთვლებმა გვიჩვენეს, რომ ეს “ერთადერთი წერტილი”, რომელიც შეიცავდა მთელ მატერიას, ე.წ. “ნულოვანი მოცულობის” და “უსასრულო სიმჭიდროვის“ უნდა ყოფილიყო. სამყაროც სწორედ ამ ერთადერთი წერტილის აფეთქების შედეგად შეიქმნა. ამ უძლიერეს აფეთქებას, რომელმაც განაპირობა სამყაროს დასაწყისი ეწოდა “დიდი აფეთქება”. შესაბამისად თეორიასაც ეწოდა “დიდი აფეთქების თეორია”.
ყველაზე უცნაური გალაქტიკა
ასტრონომთა აზრით, შორეული ელიფსური გალაქტიკა უზარმაზარ ზომამდე რამდენიმე შავ ხვრელს უნდა „გაებერა“, თუმცა მათდა გასაკვირად, მასში ხვრელების აღმოჩენა ვერ ხერხდება.
ასტრონომები ჩვეულებრივ, ამჩნევენ ნათობის მაქსიმუმს, რომელზეც პასუხისმეგებელი ვარსკვლავების მაღალი კონცენტრაციაა ცენტრალურ შავ ხვრელთან, რომელიც გაფანტულიჰალოთი და ვარსკვლავებითაა შემოფარგლული. გალატიკა A2261-BCG-ს სინათლის უზარმაზარი დიფუზური ლაქა აქვს. ვარსკვლავების სინათლის ინტენსიურობა მთელი გალქტიკის გავლის მერეც არ იცვლება. ამასთან ერთად შავი ხვრელის აღმოჩენაც ვერ ხერხდება.
კვლევის ერთ-ერთი ავტორი თოდ ლაუერი აღნიშნავს: „გალაქტიკაში შავი ხვრელის აღმოჩენა ატამის შუაგულში კურკის აღმოჩენას ჰგავს. ჩვენ ამ გიგანტურ „ატამში“ „ჰაბლით“ ჩავიხედეთ, მაგრამ „კურკა“ ვერ აღმოვაჩინეთ. გაუგებარია, რატომ არ არის აქ შავი ხვრელი, ტელესკოპი გვიჩვენებს, რომ ბირთვში ვარსკვლავების კონცენტრაცია არ არის“.
ასტრონომებმა „The Astrophysical Journal“-ში ამ მოვლენის ახსნის ორი ვერსია გამოაქვეყნეს. პირველის მიხედვით, ორი შავი ხვრელი გრავიტაციულად ერთმანეთში ურევს ვარსკვლავებს და შემდეგ განაბნევს მათ. მეორეს მიხედვით, ხვრელთა წყვილი გალატიკიდან „გაიტყორცენბა“ და ამით მას გრავიტაციული „ღუზის“ გარეშე ტოვებს.
1927 წ. ბელგიელმა მღვდელმა და მათემატიკოსმა ჟორჟ ლამეტრმა გამოთქვა სენსაციური მოსაზრება, რომ სამყარო შეიქმნა აფეთქების შედეგად. ეს თეორია რადიკალურად ეწინააღმდეგებოდა იმჟამად არსებულ მეცნიერულ შეხედულებას კოსმოსზე. ლამეტრმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ რელიგია და მეცნიერება არ ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს. როდესაც ლამეტრმა თავისი მოსაზრებები გაუზიარა აინშტაინს, მან ტაში დაუკრა ახალგაზრდა მეცნიერს და უთხრა ”ეს ყველაზე შესანიშნავი და დამაკმაყოფილებელი ახსნაა სამყაროს წარმოშობისა, რაც კი ოდესმე გამიგონია!”.
რაში მდგომარეობს “დიდი აფეთქების თეორია” და რას უნდა ნიშნავდეს სამყაროს მუდმივად გაფართოება? დღეს უკვე დამტკიცებული ჰიპოტეზა სამყაროს გაფართოებაზე მდგომარეობს შემდგომში: დროის უკან დაბრუნება რომ შეიძლებოდეს, მაშინ ცხადი გახდებოდა სამყაროს წარმოშობა ერთი წერტილისგან. გამოთვლებმა გვიჩვენეს, რომ ეს “ერთადერთი წერტილი”, რომელიც შეიცავდა მთელ მატერიას, ე.წ. “ნულოვანი მოცულობის” და “უსასრულო სიმჭიდროვის“ უნდა ყოფილიყო. სამყაროც სწორედ ამ ერთადერთი წერტილის აფეთქების შედეგად შეიქმნა. ამ უძლიერეს აფეთქებას, რომელმაც განაპირობა სამყაროს დასაწყისი ეწოდა “დიდი აფეთქება”. შესაბამისად თეორიასაც ეწოდა “დიდი აფეთქების თეორია”.
კვლევის მიხედვით, გალატიკა A2261-BCG-ს ცენტრალური ნაწილი სხვა ელვარე გალაქტიკებზე სამჯერ დიდია. ეს გალაქტიკა მონსტრი, გალაქტიკურ გროვა Abell 2261-ში ყველაზე მასიური და ელვარეა(IC 1101).
კვლევის წამყვანი ავტორი მარკ პოსთმანი ამბობს: „როცა მე ამ გალაქტიკის გამოსახულება პირველად ვნახე, მის განსხვავებულობაში მაშინვე დავრწმუნდი. მისი ბირთვი ძალიან დიდი და გაფანტულია. ჩვენი ამოცანაა - შევაგროვოთ ყველა მონაცემი, რომლებიც „ჰაბლმა“ გადმოსცა და ამ ფაქტს სიმართლესთან ახლო ახსნა მოვუძებნოთ“.
მკვლევარები დამატებითი დაკვირვებების ჩატარებას ნიუ-მექსიკოში არსებული ანტენების ყველაზე დიდი მასივით გეგმავენ(VLA; უცნაური NGC 660).
როგორ წარმოიშვა კოსმოსი
არსებობს ორი ძირითადი მოსაზრება კოსმოსის წარმოშობასთან დაკავშირებით:
არსებობს ორი ძირითადი მოსაზრება კოსმოსის წარმოშობასთან დაკავშირებით:
"დიდი აფეთქება"
რაში მდგომარეობს “დიდი აფეთქების თეორია” და რას უნდა ნიშნავდეს სამყაროს მუდმივად გაფართოება? დღეს უკვე დამტკიცებული ჰიპოტეზა სამყაროს გაფართოებაზე მდგომარეობს შემდგომში: დროის უკან დაბრუნება რომ შეიძლებოდეს, მაშინ ცხადი გახდებოდა სამყაროს წარმოშობა ერთი წერტილისგან. გამოთვლებმა გვიჩვენეს, რომ ეს “ერთადერთი წერტილი”, რომელიც შეიცავდა მთელ მატერიას, ე.წ. “ნულოვანი მოცულობის” და “უსასრულო სიმჭიდროვის“ უნდა ყოფილიყო. სამყაროც სწორედ ამ ერთადერთი წერტილის აფეთქების შედეგად შეიქმნა. ამ უძლიერეს აფეთქებას, რომელმაც განაპირობა სამყაროს დასაწყისი ეწოდა “დიდი აფეთქება”. შესაბამისად თეორიასაც ეწოდა “დიდი აფეთქების თეორია”.
